HANVERDİ  TURABOĞLU

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitunun əməkdaşı,

Bakı  Dövlet Universitetinin dissertantı

Xanverdi@ rambler.ru

EDEBİ-TARİHİ,  NEZERİ-ESTETİK FİKİRDE PSİHOLOGİZM 

               Psihologizm probleminin  öyrenilmesi ve  qoyuluşuna dair

Л.С. Выготский, Л.Гизбург , Ю.Борев, Д.Затонский , F.Fellini , A.Zis, A. Iezuitov , azeri muelliflerinden  Xalid Əlimirzeyev , Nizaməddin Şəmsizadə , Təhsin,Mütəllimov Arif Səfiyev ,Azad Nəbiyev , Qurban Bayramov , Məherrəm Qasımlı ,  Aydın Dadaşov və başqalarının əsərləri əsasinda işlənmişdir.

            Konkret heyat faktı, real gerçeklik özü   sübut edir ki,  insan  ayrı-ayrı yaş merhelelerinde  müeyyen harici görkeme ve dahili  keyfiyyete malik olmaqla  bu ve ya diger mühitde yaşayır, fealiyyet gösterir, qarşılaşdığı her hansı  hadise ve proseslere müeyyen  münasibet bildirir, ünsiyyetde, temasda  olduğu diger  varlıqla müeyyen  zahiri ve dahili elaqe yaradır, mühtelif hereketler edir, davranır. Başqa sözle,  mühitdahili proseslerin  ümumi ahınında  inkişaf ederek insan özünehas  müeyyen ehlaqi-menevi keyfiyyetler  elde edir, ferdi haraktere malik olur, şehsiyyete çevrilir. Bu halda insan özünün ferdi dünyasını konkret mühitin  müeyyen psiholoji tesiri, ab-havası ile formalaşdırır. Bedii eserin  merkezinde dayanan insan  ve onun taleyi ise hemin menevi-psiholoji mühitin, cemiyyetin ab-havası ile  şertlenir. Burada mühtelif heyati hadiseler fonunda  gerçeklenen insan ve onun taleyi dövrün, mühitin, cemiyyetin zamanın kontekstinde açıqlanır, durulur. Senetkar insan taleyinin  en gergin anlarına bele derinden  nüfuz etdikce menfiliklerin,  eybecerliklerin inkarı zemininde Böyük İnsan  obrazı  yaradaraq  ohucuları  zengin menevi-ehlaqi  keyfiyyetlerle, saf, temiz ülvi hisslerle  yaşamağa çağırır. Senetkar eyni zamanda  yaratdığı obrazı canlı varlıq kimi  dahili-psiholoji derinliyi ile  eks etdirmekle  bedii faktın reallığına zemin yaradır.  Buradakı bedii fakt ve hadiseler, harakterler müeyyen psiholoji proses, veziyyet, hal, meqamlarla ve elametlerle müşaiyet olunmaqla ümumilikde obrazlar aleminin tebiiliyini, canlılığını inandırıcılığı ile eserde ortalığa qoyur. Bu bahımdan  bedii eseri insan orqanizmine  benzetmek olar. Mövzu,  ideya, süjet, kompozisiya, janr, üslub, dil onun  maddi   qabığını, obrazlar aleminin dahili  hissi-emosional  veziyyeti, onların  etraf aleme münasibeti, davranışı mehz  psiholoji proses, hal, veziyyet ve elametlerle müşaiyet olunan bedii-estetik prinsip, kateqoriya kimi özüne yer alan, müeyyenleşen ve tesdiqini tapan psihologizm ve ya  psiholoji tehlil sayesinde  eser bedii heyat qazanır, onun ruhunu, canını  teşkil edir. Demek, bedii eser obrazlı şekilde  deyilirse, cism ile canın, ruhla bedenin ve ya     mezmun ile formanın  vehdetinden yaranır. Psihologizm burda  mezmun, hem de forma kimi  bedii tesdiqini tapır ve estetik  deyer elde edir. Başqa sözle, psihologizm eser üçün ölçü, deyer vahididir. Edebi-estetik fakt kimi  müeyyenleşen  psihologizm  ve ya  psiholoji tehlili şertlendiren hiss-emosiyalar, düşünceler, hereketler, davranışlar, münasibetler ne qeder derin  ve tebii, inandırıcılığı ile  diqqeti çekirse  ve bununla ohucu ile  dialoqunda  canlı ünsiyyete, temasa dahil olursa, demeli,  eser psihologizm ve ya psiholoji tehlil nezerinden bedii mehsul kimi   teleb olunan  estetik deyerini  artıq qazanıb. Burada  inikasını tapan   insan  ferd, şehsiyyet ve onun taleyi qarşılıqlı  hiss ve düşüncelerin,  davranışların, münasibetlerin  gedişi fonunda  özünehas keyfiyyeti  ve ceheti ile aydınlaşaraq  durulur, ferd, şehsiyyet özünü  ve etraf alemi tehlilde özünü  ve etraf alemi  tanıyıb derk etmeye başlayır. Burda daha  kamilleşmiş, tekmilleşmiş insan obrazından danışmaq olar. Demeli,  yene  psihologizm  ve ya psiholoji tehlilin  müqabilinde eser senetkarlıq ahtarışların ve ya yaradıcılıq  metodu nezerinden  tekmilleşerek mehz  kamil senet nümunesi kimi  meydana çıhır.  Bu bahımdan psihologizm eserde real gerçeklikle bağlı müeyyen prosesi ve ya hadise, veziyyeti herekete getiren teyin olunmuş qurğu, sistem rolunu oynayır. Qurğusuz, sistemsiz o her bir halda canlı obrazları, heyat hadiselerini ifade etmeyen adi söz yığınını hatırladır. Psihologizmi şertlendiren cehetlerde esas meqam odur ki, burda o, dövr, mühit, cemiyyet ve ümumilikde etraf alemle elaqeli proseslerin, hadise ve veziyyetin birbaşa bedii-estetik ifadeçisi olur. Bunun müqabilinde insan etraf gerçeklikle ilişik fonda ferqli ferdi-sosial, milli, beşeri nezerinden tehlile çekilerek bütövlükde özünün mühit dahilinde hansı mövqe nümayiş etdirmesine bedii işıq salmaqla yanaşı, mühitin insan aleminden onun subyektiv qavrayışından teqdimine de yeni çaların elave olunmasına diqqeti  artırır. Psihologizm problemi ile bağlı onun  bedii-estetik prinsip, kateqoriya, keyfiyyet kimi  müeyyenleşdiren  ve     özünemehsus  konsepsiya  ile çıhış eden müellifler sırasında bir neçesini qeyd etmek olar. Meselen, L.Qinzburq [12], L.S.Vıqotski [10], N.A.Qulyayev [15], A.İezuitov [21], A.Pavlovski [27], Y.Andreyev [2], A.Britikov, M.Şatalin [9], A.Smorodin [29], L.Dementeva [17], V.Krılov [24], N.Qroznova [13], V.Protçenko [38], V.Baytç [7], K.Kurova [25], Y.Boryev [8], A.Zis [20], S.S.İmihelova [23], D.Zatonski [19], F.Fellini [32], İ.A.Zaytseva [18] ve başqalarının eserlerinde  aydın elmi-nezeri, filoloji-estetik  bahış nümayiş etdirilir. Tedqiqatçılardan biri olan A.İezuitov  psihologizm probleminin öyrenilmesinde  onun  sintetik ve kompleks cehetin özünde  sıh vehdet halında  birleşmesini hüsusi  olaraq  öne çekir. Elbette,  bu, fikrimizce,  elmi-nezeri ve metodoloji  bahımdan düzgün  yanaşma hesab ola biler. Müellifin nezerince, psihologizmde  obyekt ve subyekt  bir-biri ile sıh bağlı olur. Ancaq subyekt  burada mövqeyine göre  hüsusi rola malikdir. Tedqiqatçı, hem de haqlı olaraq  bu qenaetdedir ki,  psihologizm hemçinin mezmun ve  formanın  dahili qatını  teşkil edir ve alt qatda  gizlenen dahili alemin  ve heyatın  bedii-estetik  ifadesine çevrilir.  Bu bahımdan psiholoji  eksetdirmenin  hellinde  sıh qabarıq şekilde özünü gösteren  yazıçı şehsiyyeti, onun  ferdi heyat  tecrübesi, zengin  biliye  ve yaradıcılıq prosesine  ve heyat tecrübesine esaslanan   pühteleşmiş psiholoji biliyi ve heyatı bedii zemin yaradır [21,52]. Müellif, hem de, müşahidelerinde   israrlıdır ki,  mövcud dahili alemde  baş veren  proseslerin  vehdetinden alınan psiholoji meqamda hiss ve ehvalın, şüur ve şüuraltı ifadesi,  şehsiyyetin  psiholoji  strukturunda  cemleşen sosial ve bioloji şerti keyfiyyeti, tecrübesi ve hüsusen ayrılıqda götürülmüş onun ferdi-psiholoji heyatı bedii eserin  obyektine  ve predmetine çevrilir. Tedqiqatçı doğru olaraq  araşdırmalarında psihologizmde  en mühüm  cehetin insana münasibetde  ferdi ve sosial  yanaşma  terzini özünde birleşmesini hüsusi olaraq öne çekir. Bu ise  onu gösterir ki, psihologizm  probleminin  metodoloji bahımdan öyrenilmesi üçün  edebiyyatın , estetikanın qarşısına yeni perspektivli imkanlar açır [21,53]. A.İezuitov  psihologizm probleminin  sistem halında  bedii-estetik prinsip ve keyfiyyet kimi  öyrenilmesinde 3 (üç) mühüm cehete  diqqet yetirmeyi  elmi-metodoloji  bahımdan zeruri hesab edir. Fikrimizce,  bu, problemin  helli yolunda en düzgün  yanaşma ola biler.  Müellife göre ve biz  de bu qenaetdeyik ki: 

1.  Psihologizm söz seneti ile birlikde doğulur ve  bediiliyin tesdiqinde  onun üzvi hissesi kimi  çıhış ederek  insanı bütünlükle  dahili alemi ile birge  alıb öyrenir. Bu bahımdan  psiholoji analiz  bedii düşünceye ayrı-ayrı  terefleri ile  dahil olub öyrenile biler. Meselen,  a)  harakter cizgilerinin açılması ve ifadesi; b)  cemiyyetdeki münasibetlerin  ve meişet qayğılarının   haraktere tesiri; c) hissi hereketler; ç) ehtirasların analizi. Bu menada psihologizm  ve psiholoji  analiz  senetin esl  dahili mahiyyetine çevrilir.

2. A.İezuitovun  nezerince,  psihologizm bedii yaradıcılığın  neticesi kimi  meydana çıhır.  Psiholoji analiz, psihologizm burada  müellif psihologiyası , onun personajları, geniş menada  cemiyyetin psihologiyası  (sosial qrup, epoha)  vehdet halında  birleşerek  öz növbesinde  müellif şehsiyyetinin ve  yaradılmış  obrazların, qehremanların ümumileşmiş bedii ifadesinde  aşkarlanır. Bu cehetden  psihologizm  bedii yaradıcılığın  qnoseoloji mena kesb etmesi ile esas amil olaraq  öne çekilir  [21,39].

3. A.İezuitovun    yanaşmasına esasen  psihologizm ictimai şüur     formalarından  biri  olaraq estetik prinsip kimi  onun üzvi  hissesini teşkil edir,  inikas olunan  predmetin ve senetin neticesi kimi  müeyyenleşerek derk olunur. Bu halda  psihologizm bedii  yaradıcılığın  üzvi hissesi kimi  onun esas meqsed ve vezifeleri  yerinde  çıhış edir [21,10]. Bu da prinsip etibarile ilk növbede onu  gösterir ki,  insanın  dahili dünyası  etraf alemle  elaqesinde özünehas müsteqilliyini sahlayır. Ancaq tarihin müeyyen merhelesinde, hüsusen, o, dahili alemin etirafı ve bu hadisenin tesdiqi kimi mövcud olur.  İnsanın menevi  serbestliyi, menevi azadlıq ve  pühteleşmesi bu halda  ümumi  estetik deyer şeklinde üze çıhır ve ondakı bedii gözellik, celbedicilik ise senetde psihologizmin esas maraq dairesine çevrile biler [21,41-42]. Federiko Fellini  müsahibelerin birinde psiholoji  meqamla baglı bir neçe mühüm cehete diqqeti artırır. Fikrimizce, onun müşahideleri psiholoji analizin  bedii- estetik ifadesi ve helli yolları üçün  zemin yarada bilir.  İnsan, ferd, şehsiyyetle etraf mühitin qarşılıqlı elaqesinde  üze  çıhan  real  toqquşmalar  hoşagelmez  müeyyen psiholoji situasiya ile  şertlenir.  Amma  Fellininin  bedii-estetik    qavrayışı ve duyumunda bundan  narahatçılıga esas olmadığı  qenaeti yaranır. Çünki heyat  özü  onun  problemlerin helli üçün istenilen anda   müeyyen çıhış yolu   tapır. Bu bahımdan Fellininin   müşahildelerine göre,  ümumiyyetle,  böhran veziyyetini keçiren insana adeten heyatın özü kömek olur. Heyat hemişe insan üçün böhrandan qurtulmaq yolunda  qarşılığı olan  ehtiyat anbarı kimi  her hansı  sürprizler hazırlayır ve o sürprizler insanın  heyat yolunu deyişdirir [3,234]. Fellininin nezerince,  ümumiyyetle,  harakter uşaqlıqdan  etraf mühitin  tesiri altında  tenzimlenerek  formalaşır. Başqaları bunu ya tale kimi, digeri emosional fakt kimi qebul edir. Menim fikrime geldikde, demeliyem ki,    bu, ailenin  dahili normasından ireli gelen  terbiyeden asılıdır. Heyatımızın ikinci yarısında evvel hemin terbiyenin  mehsulu olan   burahdığımız sehvler  üzerinde düzelişler etmeye cehd gösteririk. Buna göre de  insanın harakterce bütünlükle deyişilmesi inandırıcı görünmür [32, 33]. Dmitri Zatonski probleme  başqa terefden  yön alır, burada  psiholoji veziyyet ve tehlil romantik hiss ve düşünce, davranışlar, münasibetler üzerinde  qurulur, qehremanın keçirdiyi gergin dahili-psiholoji veziyyetin, böhranlı anların mehz romantik terefleri  öne çekilir. Müellifin düşüncesine göre,  senet hemişe poetik alemle, ondakı gözellik ve harmonik cehetle hesablaşaraq mövcud olur. Romantik qehreman illüziyaya qapılaraq heyalında beslediyi  idealı uğrunda  mübarizede gücsüz olduğu üçün  ümidsizliye qapılır. Qehreman özleri üçün  bele aydın olmayan  uzaq arzuların heyata keçmemesinden  üzülür. Bu meyusluq, ümidsizlik, bedbinlik ovqatı  neinki keçmişde, hetta  indilikde bele terk etmir, onları her an rahat burahmır, teqib edir [19,99].  D. Zatonskinin nezerince,  derin psiholoji hal, veziyyetle, böhranlı meqamlarla üzleşmek, sevgi, mehebbet sehri, cazibesine düşmek, daim hisslerin  cilovunda  vurnuhmaq, özünüöldürme fikri ile  oynamaq –  bu tipik  romantik qehremanı şertlendiren cehetdir [19,96].  Lev Semyonoviç Vıqotski  Plehanovun senet bahışlarında izlenilen psiholoji tehlil, psihologizm problemi ile  elaqeli  hiss, düşünce ve davranışlardakı bezi vacib meqama aydınlıq getirir. Tedqiqatçının  müşahidelerine göre, Plehanov  psiholoji mehanizmi  özlüyünde insanın  estetik  davranışını müeyyen etdiyini, eyni zamanda onun sosial  tarazlığını  temin etdiyini öne  çekir. Hemçinin, o, mülahizelerinde  haqlı olaraq insan tebietindeki estetik zövq ve anlayışdan danışarken, onu ehate eden  mühitle mühtelif  teessüratlarla ayrıldığını ve her birisine de ayrı-ayrı bahış bucağında nezer yetirdiyine diqqeti artırır ve hüsusi olaraq qeyd edir ki,  insan beynine  her hansı material dahil ola biler. Ancaq ordakı yığılan gerekli ve gereksiz  materialın keyfiyyetine göre  neticeleri heç de  eyni seviyyede deyil, başqa ola biler [10,13].

A. İezuitovda  olduğu kimi,  L.Vıqotski   de  bele düşünür,  hemçinin biz de bu qenaetdeyik ki,  senetin özünehas  cehetlerini, onu başqa  ideoloji  formalarından ayıran  tereflerini  aydınlaşdırmaq üçün  ilk növbede  psiholoji  analize  ehtiyac duyulduğu  qaçılmazdır. Çünki senet  hüsusi olaraq insanın, cemiyyetin, psihiki sferasını, en esası ise ondakı  hisslerin sferasını  sistemleşdirib öyrenir ve öyrenilen psihiki hissi sferalar ise senetin bedii imkanları vasitesi ile insanı heyata çağırır, zeruri ve vacib sayılan ayrı-ayrı ideoloji formaları  yiyelenmeyi telqin edir (kursiv – H.Turaboğlu) [10,15].  Buna göre de,  Vıqotskinin nezerince, senet elmden ancaq probleme özünehas yanaşma terzi, metodu ile, esasen psiholoji hiss, heyecan yanaşma terzi ile ferqlenir [10,31]. Psiholoji proses mehanizminde bedii hiss, heyecan ise obraz qisminde çıhış edir [10,31]. Bu bahımdan emosiya, hiss, heyecan, bedii obraz yaradıcılığında mühüm rol oynayır [10,33]. Eserde inikas etdirilen hüsusi emosiya forması lirik ve obrazlı  olmaqla  bedii ifade  vasitesi kimi   çıhış edir. Buradakı emosiya  her şeyden evvel qelb heyatında formalaşaraq eserin ümumi harmoniyasını  özünde birleşdiren  hüsusi çekiye  malik ideya  yükünü daşıyır, qelbdeki proses  lirik ve obrazlı  olmaqla  emosiya forması kimi  eserde  psiholoji emeliyyatı yerine yetirerek  müellif üçün  ideyanın açılmasına  zemin yaradır [10,37].   Bedii eserden alınan netice, qenaet ise fikri prosses müqabilinde, intellektual emeliyyatın  sayesinde  meydana çıhır (kursiv – H.Turaboğlu) [10,38].   Burada bir fikre aydınlıq getirmek isteyirik.  Qelbdeki  proses  lirik ola biler, amma her hansı psiholoji situasiya meqamında  mahiyyet ve mezmun etibarı ile qelbdeki prosesde  müeyyen  deyişiklik de yarana biler.  Meselen, qelbdeki proses bedii-estetik funksiyanı yerine yetiren dramatik, facievi, komik, satirik, tragikomik ola biler, amma  eyni zamanda  obrazlı olmaq  hüsusiyyeti onları birleşdiren en ümumi bedii keyfiyyet ve cehetidir. L.S. Vıqotski Eyhenbaumun  bir maraqlı mülahizesine haqlı olaraq  önem verir. Fikrimizce, bu mülahizelerde bedii eserin psihologizm ve psiholoji tehlille  bağlı  mahiyyeti çoh deqiq  ifade olunur. Qeydde yazılır:  bedii  yaradıcılıq  adi qelb çırpıntılarından başlayaraq özünün  kamilleşmiş psiholoji veziyyetin ve ya  psiholoji meqamın üst qatı kimi mövcud olur (kursiv – H.Turaboğlu) [10,54]. Demeli, bedii eserin mahiyyet ve mezmununa  çevrilen, onunla dolğunlaşan, «ete-qana dolan»  psihologizmden kenar, psiholoji tehlilden, psiholoji hiss, heyecan, hal, meqamdan uzaq tesevvür elemek qeyri-mümkündür. Onlarsız eser  mövcud deyil. Çünki bedii eser qehremanların ve  ümumiyyetle, obrazlar aleminin    dahili yaşantıları, hiss-heyecanların derinliyi ve dolğunluğu ve inandırıcılığı  müqabilinde yüksek  bedii-estetik tesir gücüne malik olur. Bu bahımdan A.İezuitovun  elmi qenaetinin  doğruluğunu tesdiqlemek mecburiyyetindeyik ki, psihologizm heqiqeten söz seneti ile birge  doğulur ve bediiliyin  tesdiqinde onun üzvi hissesi kimi meydana çıhır. Psiholoji tehlilin qaçılmazlığı, insanın, cemiyyetin psihiki sferasını ve ondakı hisslerinin sferasını  sistemleşdirib öyrenilmesi  mehz senetin bedii imkanları vasitesile reallaşır. Vıqotski hemçinin  bu qenaetdedir ki,  psiholoji analiz  psiholoji sistem kimi qeyri-şyuri heyat ve onun  tezahür formalarını  öyrenmek üçün özünün predmet obyektine çevirir.  Psiholoji analiz  iki  başlıca fakt, qeyri şüuri – yuhugörme ve şüuri olaraq nevrotik hadiselerin  tehlili üzerinde qurulur [10,70]. A. İezuitov, L.S. Vıqotski kimi,  Lidiya Ginzburq   da psihologizm, psiholoji analiz  meselesi ile  elaqeli qısa, yığcam ve aydın elmi-nezeri ve orijinal mühakimeleri ile diqqeti çekir. Müellifin fikirleri ile biz de elmi –nezeri  bahımdan hesablaşırıq ki, edebi psihologizm her şeyden evvel, qehremanın  tekrar olunmayan ve gözlenilmez davranış ve hereketlerinden başlanır ve yaranır [12,286]. Psiholoji analiz, hem müellif düşüncesinde, hem qehremanların   özünütehlilinde, hem onların jestlerinde, hereket ve davranışlarında özünü gösterir. Hemçinin psiholoji analizde yuharıda qeyd olunan cehetlerin qabarıq tezahüründe personajın, obrazların harici ve dahili nitqi esas yer tutur. Suretlerin nitqinde onların dahili dünyası heyecanları ve davranışları sözle ifade olunur(kursiv – H.Turaboğlu)[12,330]. İ.A. Zaytseva ise A.İezuitovun fikirlerinin müeyyen qismini  ümumileşdirerek psihologizm, psihololji analiz, psiholoji portret probleminde özünehas elmi-nezeri bahış nümayiş etdirir. Onun fikrince, psiholoji analiz insanda ve  etraf  alemdeki dahili veziyyetin, heyatın mühtelif hal ve hereketlerle müşaiyyet olunan ifadesi kimi  meydana çıhır. Buradakı detal, peyzaj, portret bedii eserde iki funksiyanı yerine yetirir:

1.      Harakterin açılmasına bedii zemin yaradır;

2.      Psiholoji veziyyetin müeyyen meqamlarını ümumileşdirerek şertlendirir. [18,56] 

          Yuri Boryevin mülahizelerinde bedii eserin növüne, tipe göre esasen iki ayrılan ferqli ceheti ile  seçildiyi öne çekilir:

 a) intellektuat analiz – eser konsepsiya;    b) psiholoji analiz.

Müellife göre, adeten intellektual eserde  personajlar  müellif fikri rolunu oynayır. Onun bedii konsepsiyasının mühtelif cehetlerini ifa edirler [8,169].   Burada problemle elaqeli mühüm  bir sual meydana gelir. Meger psiholoji analizde qehremanların davranışı, obrazlar aleminin  hissi- emosinal veziyyeti  müellif  fikri, ideyasının açılmasına yönelmirmi?! Yuri Boryevin nezerince,  intellektual eser  senetkarın konseptual-felsefi  tefekkür terzinin  müeyyenleşdirdiyi ideyalar dramıdır [8,169].   Müellifin qenaetine bir iradımız var. Eslinde   bedii eserin ayrılmaz  üzvi  hissesini  teşkil eden  psiholoji analiz ve ya  psihologizm  bedii-estetik keyfiyyet ve prinsipi kimi  mahiyyet ve  mezmun etibarile onun funksiyasını yerine yetiren lirik, romantik, mifik, mistik, şerti-metaforik, realist, satirik, komik inikası ile  yanaşı  insan davranışı, hereketlerinde onun hiss ve düşüncelerinde  ve ya  etraf  aleme  münasibetinde müşahide olunan  intellektual yönlü davranışların, münasibetlerin tehlili de eyni  zamanda psiholoji analiz,  tehlilin bedii estetik  ifadesidir. Ona göre ki,  eserde  eksini tapan obrazlar  aleminin  hissi-emosional veziyyeti, onların etraf aleme münasibetindeki  tehlilde  özünü ve etraf  alemi hiss edib yaşamaq ve derk etmek cehdi  hem psiholoji tehlilin, hem de eyni zamanda  eqli-intellektual tehlilin bedii özünüifade forması kimi  meydana çıhır. Demek eserin  bedii terkib ve  teşkilinde intellektuallıqla psiholoji analiz bir küll, vehdet halında qovuşaraq gerçekleşir ve bedii heyat qazanır.  Burada hemçinin,  eserden  alınan ideya, qenaet özü de hem psiholoji analizin, hem intellektual-fikri analiz emeliyyatın neticesi kimi  reallaşır. Qayıdaq, Yuri Boryevin fikrine. Müellif hesab edir ki, eger psiholoji eser…insan qelbinin dialektikasını, dünyanın ve şüurun qarşılıqlı  elaqelerini açırsa, intellektual eserin  müellifi esaslı  sosial problemlerin …dünyanın  analizini vermeye cehd gösterir. İntellektual eserde  müellife göre   remzi fikir, ibretli hekayeler ve tarih önde dayanır. İntellektual eserde hemçinin Boryevin qenaetince, «tefekkürün simvolikliyinin  spesifikası da ele bundadır ki, müasirlikden uzaqlaşma burada düzhetli yoh,  eyrihetli hereket şeklinde…baş verir ve bu artıq uzaqda, keçmişde qalmış bir fikri, menanı yeniden müasirliye qaytarır» [8,169]. Düşünürük ki,  insan qelbinin  dialektikası, dünyanın ve şüurun qarşılıqlı elaqeleri psiholoji bahımdan tehlilinde eyni anda fikri-intellektual analizin bedii teqdimi kimi üze çıhır. Elece de esaslı  sosial problemlerin ve dünyanın bedii analizi ilk önce psiholoji bahımdan eqli-fikri-intellektual  tehlilde araşdırılır. O ki qaldı, remzi fikir, ibretli hekayeler ve tarihi fakt meselesi burda mifik düşünce, şerti-metaforik üslub, didaktik terbiyevi cehet ve tarihi, eqli, intellektual tipli eserler bedii estetik keyfiyyet prinsip kimi  meydana  çıhan psiholoji tehlil ve ya psihologizmin növü – tipi tek  şertlenir. Hemçinin biz yene Yuri Boryevin  teqdim etdiyi intellektual  eser  tipine esaslansaq Azerbaycan edebiyyatı tarihinde özünemehsus yer tutan çohlu nümuneler ve müellif adlarını göstermek olar. Meselen, Mehseti Gencevi, Haqani Şirvani, Nizami Gencevi, İmadeddin Nesimi, Mehemmed Füzuli eserlerinde müşahide olunan metnaltı fikirler, remzi ifadeler, ibretli hekayetler esaslı sosial problemlerin, dünyanın analizi, tarih, senetkarın konseptual tefekkür terzinin müeyyenleşdirdiyi ideyalar dramı ve bu bahımdan personajların müellif fikri rolu  oyanması, onun bedii konsepsiyasının mühtelif cehetlerini ifade etmesi Yuri Boryevin teqdim etdiyi intellektual eser tipinin teleblerine cavab verse de, amma eyni zamanda psiholoji analiz tipinin en mühüm  elametleri   qovuşaraq sıh vehdet halında üze çıhır.  Obrazların dahili yaşantısı, hissi-emosional veziyyeti ile intellektual davranışların, münasibetlerin, düşüncelerin bir küll  halında teqdimi hemin tarihi edebi şehsiyyetlerin eserlerinde yüksek bedii estetik keyfiyyeti ile seçilir. Demeli, Y.Boryevin mütleqleşdirdiyi intellektuallıqla psiholoji analizin bedii eserdeki mövqeyi  heç de ayrı deyil, qarşılıqlı ve sıh elaqede bütövleşerek meydana çıhması esas cehet kimi  önde dayanır. Bedii-estetik prinsip kimi müeyyenleşen psihologizm ve ya  psiholoji tehlilde intellektuallıq onun lirik, romantik, satirik, komik ve başqa bu kimi  növlerinden hesab olunur. Psiholoji bahımdan tehlilin, analizin özü, eyni zamanda intellektual analizin, davranışların, münasibetlerin, düşüncelerin özü kimi  müeyyenleşir. Neticede bediiliyin tesdiqinde intellektual analizle psiholoji  analiz qovuşaraq meydana çıhır.  Amma bu halda psiholoji analiz  ve ya psihologizm ön cergede  dayanır. Çünki eserin  taleyi  mehz obrazlar  aleminin  dahili  yaşantılarından  doğan hiss-heyecanların  ne derecede  tebiiliyi, doğruluğu, inandırıcılığından asılıdır. Eserde eksini tapan obrazlar  canlı varlıq kimi  hiss-heyecanları, arzu, istekleri, davranışları ile yadda qalmırsa, orda mükemmel senet nümunesi kimi  yüksek estetik tesir gücüne malik bedii  eserden söhbet gede bilmez.  Demeli, eserin ruhunu, canını herekete getiren ordakı qehremanların dahili-psiholoji veziyyeti, onların yaşantılarıdır ki,  bu da onun prinsipi kimi özüne yer alan psihologizmin ve ya  psiholoji tehlilin üzerine düşür. Psiholoji tehlilsiz bedii eser quru, shematik ve bir-birinden elaqesiz, cansız, ruhsuz sözler yığımıdır. Söz seneti mehz müeyyen psiholoji situasiyadan yaranmış hiss, heyecanların, dahili yaşantıların  temasından  dolğunlaşaraq bütövleşir, «ete-qana» dolur ve senet eseri kimi  meydana çıhır, yüksek bedii-estetik keyfiyyet elde edir. Y. Boryevin bedii eserin növüne göre ikinci tipi kimi  müeyyenleşdirdiyi  psiholoji analiz   meselesi qehremanın özünü  ve etraf  alemi tehlil ve derk  etmede  eyni anda eqli-fikri proses, intellektual analizin neticesi ve derki kimi şertlenerek keçmiş ve indi bedii yaddaşda elenir. Buradakı    psiholoji analiz intellektual tehlilin  derki tek bedii-estetik deyer qazanır. Amma müellif bele düşünmür, o, psiholoji analizin en tipik  nümunesi kimi  dahili  alemin  ahar çay kimi  daim hereketde olduğunu  öne  çekir [8,164-165]. Eslinde bu  beledir. Amma o psiholoji  tehlilin üsul ve  vasitelerinden  biri kimi çıhış ederek heyatı, insanı daha yahından ve derinden  tanıyıb derk etmek üçün mehz eqli-intellektual-fikri prosesin ve ya dahili  şüuralıtı  fikir ahınının ve yaddaşın kömeyine bedii ehtiyac duyulduğu öne çekilir.  Mehz hatırlama, yadasalma müqabilinde  qehreman özünü  ve etraf alemi  tanımağa başlayır.  Bedii yaddaşda  çözelenen  hadise ve prosesler indiki halda  yeni mena qazana bilir. Mehz  indiki anda  neql olunan hadise, prosesler  qehremanın yaddaşında müeyyen  hiss ve düşüncelerin, hissi emosionallıqla  intellektuallığın  vehdetinde  yaranan  hereketlerin, davranışların, münasibetlerin  dahili-analoji assosiasiyaların  elaqe ve düzümünde aşkarlanır. Bu bahımdan Y.Boryevin  Stendal, L.Tolstoy, F.Dostoyevski eserlerinde  müşahide etdiyi insanlar ahar çay kimi teqdim olunur, onların menevi heyatı daim hereketdedir. İnsanın keçmiş tecrübesi tefekkür aktına qoşulur, fikir bütün heyati tecrübeden doğulan faktları birleşdirir, indini ve keçmişi ve geleceyi birleşdirir. Fikir, faktların insanın bütün heyat tecrübesi bahımından yeniden işlenmesi önde dayanır. Demeli, intellektuallıq ister-istemez burda özünü qabarıq diqqete çatdırır. Mehz intellektual tehlil sayesinde insan yaddaşına böyüdülmüş şüşe altında heyatı tecrübenin neheng anbarı kimi bahılır. Keçmiş heyat, keçmiş tecrübe öz menasına göre şehsiyyetin menevi veziyyetine tesiri bahımından aktual gerçeklik faktlarından daha üstün, daha esaslı bir şey kimi  izah edilir. Şüur öz heyatı impulslarından ayrılmağa ve tedricle öz-özüne emele gelen ve öz-özüne inkişaf eden ahın kimi şerh edilmeye başlanır [8,164-165]. Dahili yaşantılar, hisslerin çalarları bedii tesvir ve analizin en deyerli predmeti olur, yaddaşın şehsiyytein  menevi heyatında mövqeyi möhkemlenir. Yaddaş hemişe teze ve indide yaşayan keçmişdir, ne qeder ki, men hatırlayıram, hadiseler mende mövcuddur ve indi de menimledir, keçmiş ve indi yanaşı mövcud olur [8,166].

Azerbaycanlı müelliflerden M.C.Ceferov, C.Ceferov, K.Talıbzade, S.Esedullayev, H.Elimirzeyev, B.Nebiyev, Y.Seyidov, M.Adilov, Y.Qarayev, Elçin, A.Sefiyev, Y.İsmayılov, İ.Veliyev, T.Mütellimov, E.Bayramov, A.Nebiyev, M.Qasımlı, N.Şemsizade, Q.Bayramov, B.Ehmedov, İ.Rehimli, M.Elizade, A.Dadaşov, A.Memmedov (Emrahoğlu), M.İmanov, E.Elekberli,  V. Verdiyev (Sultanlı) ve başqaları da bu ve ya  diger münasibetle psihologizm,  psiholoji tehlil meselesine tohunaraq ümumi nezer yetirmekle yanaşı, eyni zamanda probleme elmi-nezeri konseptual  yanaşmaları ile diqqeti çekir. Halid Elimirzeyev psihologizm, psiholoji tehlil, psiholoji hüsusiyyetin edebiyyatımızda tarihen mövqeyine, onun nezeri-estetik derkine hüsusi olaraq önem verir, doğru olaraq hatırladır ki, psiholoji hüsusiyyet, tehlil heç de kenarda deyil, eserde  özünü gösteren bedii  idrakın, tefekkürün mürekkeb psiholoji tekamülünden yaranan  ciddi keyfiyyet deyişikliklerinden, onun ifade ve tesvir çalarlarının yeni reng,  boyalarla  teqdiminden başlanır. Bunu müellif senetkarlığın meziyyeti kimi deyerlendirir. Alim yazır:  «Psiholoji hüsusiyyet,  edebiyyatımızda yeni  bir anlayış deyildir…Onun edebiyyatımızda derin tarihi  kökleri  ve özünemehsus  eneneleri vardır. Söhbet bedii yaradıcılıqda psiholoji  anlayışdan daha çoh onun mezmununda, mahiyyetinde baş veren ciddi keyfiyyet  deyişikliklerinden, ifade ve tesvir çalarların yeni renglerle, boyalarla  zenginleşmesinden gedir. Bu yenilik, her şeyden evvel, zamanın ruhu ile adamlarımızın idrakında, tefekküründe, menevi aleminde baş veren mürekkeb psiholoji tekamülle bağlıdır… Psiholoji teessürat senet eserlerine  kenardan getirilib dahil edilmiş bir hüsusiyyet deyildir. O, obrazların menevi-psiholoji aleminin real tezahürü, hadiselerin bütünlükde bedii tesvirin dahili keyfiyyeti ve  senetkarlığın esas  meziyyetlerinden biri kimi  meydana çıhır (kursiv – H.Turaboğlu)» [35, 204-205].

H.Elimirzeyevin tekce iki monoqrafiyası [34],[36] mövzuca  psihololgizm, psiholoji tehlil meselesinin bu ve ya diger cehetden bir sıra mühüm tereflerine aydınlıq getirir. Hissi-emosional ve intellektual münasibetlerin, davranışların bir vehdet, küll halında bedii ifadesini, «Kitabi Dede Qorqud» dastanı ve Nizami eserlerinde  müşahide eden  tedqiqatçı maraqlı elmi-nezeri ümumileşdirmeleri ve konseptual mühakimeleri ile diqqeti  çekir. Müellif haqlı olaraq bu qenaetdedir ki, «Dede Qorqud» dastanında teqdim olunan  cemiyyetin iyirmi dörd beraberhüquqlu tayfa birliyinden ibaret icmanın [34,15] ve ya müeyyen qismdeki…real heyati faktlar esasında  her birinin harakteri, hasiyyeti … insani hüsusiyyetleri, reftar ve davranış normaları yığcam şekilde  bedii- psiholoji tehlilde açılır [34,20]. Bu bahımdan insan, ferd, şehsiyyet onu ehate eden mühitin, cemiyyetin fonunda özünü ahtarır, tapır, özünü derk ve tesdiq edir. H. Elimirzeyev  dastanda  qoyulan problemi mehz hemin yönden araşdırır. Qazan han ve onun ailesi ile bağlı sehnelerde obrazlar müeyyen  psiholoji  situasiyadan keçirilerek özünehas  harakterik cehetleri ile  qabardılıb üze  çıhır. Meselen, Qazan hanın arvadı Boyu uzun Burla hatunu düşmenlerin meqsedli şekilde ele keçirib intiqam alması, oğlu «Uruz misli görünmemiş derecede ağır psiholoji  cehetden mürekkeb bir veziyyete  düşmesi, eyni zamanda «er namusu ile oğul mehebbeti» arasında qalan, her ikisini itirmek tehlükesi qarşısında böyük dahili sarsıntı keçiren Burla hatunla ilişik sehneleri» [34,46]  hatırlamaq kifayetdir. Elece de  dastanda iştirak eden başqa suretler barede bu ve ya diger bahımdan müellif qenaetleri fikrimizi doğruldan meqamlara daha çoh üstünlük qazandırır ve aydınlıq getirir. Dastanda eksini tapan Oğuz cemiyyeti tekce hünerin, igidliyin, qehremanlığın hesabına yaşamır, hem de ağlın, zekanın gücüne arhalanır, daha çoh onun prinsipleri  esasında teşekkül tapır, formalaşır…bu ise heç şübhesiz o dövrdeki  Oğuz cemiyyetinin … intellektual seviyyesinden…heber verir (kursiv – H. Turaboğlu) [34,18-19]. Dede Qorqud, Bayandır han, Qazan han tesvir olunan mühitin ve onun  menevi ve hüquqi esaslarının teşkilinde,  idare olunmasında [34,17] hüsusi feallıq ve intellektuallıq nümayiş etdirmiş. Hissi-emosionallıqla intellektual  münasibetlerin, davranışların bir vehdet  halında bedii ifadesi, evvelde qeyd edildiyi kimi, dahi Nizami eserlerinde de  özünemehsus bedii-estetik keyfiyyeti ile qabardılır. H.Elimirzeyev  Nizami eserlerinde müeyyen psiholoji hüsusiyyeti ile tesvir olunan insanın «dahili aleminde hemişe bir-birine zidd iki qüvvenin üz-üze dayandığını» müşahide edir. Bunlardan birincisi, heyirhahlıq, edalet, leyaqet, merhemet, ülviyyet kimi müsbet, digeri ise  pahıllıq, hebislik, qeddarlıq, tamahkarlıq kimi menfi keyfiyyetlerdir [36,16-17]. Nizami Gencevinin  insan konsepsiyası  alimin nezerince, ilk önce eserlerinde tesvire çekilen  obrazlar aleminin bütün mürekkeb ve ziddiyyetli terefleri ile birge, insan, ferd, şehyiyyetle etraf mühitin qarşılıqlı elaqesinde bedii-psiholoji tehlilinde bir küll halında alınaraq qavranılır. Ona göre ki, «Dünya ziddiyyetler üzerinde qurulub. Onun bir üzü işıq, bir üzü qaranlıqdır…Dünyanın gerdişini, mezmun ve mahiyyetini düzgün anlamaq üçün onu tam halda  heyat ve  cemiyyet hadiseleri ile vehdetde qavramaq, derk etmek lazımdır» [36,18]. Nizaminin  eserlerinde müşahide  olunan  bedii – psiholoji tehlilde  şairin  «insanın menevi alemine dair görüşleri  sisteminde  ülviyyet meselesi öne çekilir. Ülviyyet  insanın könül dünyasına has olan bütün ali keyfiyyetlerin,  ictimai  meziyyetlerin esası…eqli-menevi tekamülün en yüksek formasıdır. Ülviyyet … hem de ruhani alemle, ilahi varlıqla bağlı bir anlayışdır. Bu anlayışa tam  yiyelenmiş insan  onu ehate eden  mühitle  öz menevi dünyası ile yanaşı, ilahi gözelliyi, onun en parlaq tecessümü olan Allahı…derk etmeye, ona qovuşmağa çalışır. İlahi gözellik, Allah  işıq, nur menbeyidir [36,29].  İnsan  meneviyyatını işıqlandıran ali hisslerin, hüsusile,  könül dünyasının tacı olan ülviyyetin tapdalanması, itirilmesi beşeriyyeti felakete aparır. Onu tamah, herislik, pula, qızıla ehtiras kimi menevi- ehlaqi  qebahetlerin quluna, esirine çevirir, simasızlaşdırır…tamah, herislik…. ağlın, zekanın, insan kamalının  düşmeni…beşeri  amallarla bir yere sığmayan böyük ictimai bela, menevi düşkünlük, zeiflik nişanesidir [36,31]. Buna göre de bedii-psiholoji tehlilde «Şair könül dünyasını, insan meneviyyatını obrazlaşdırır, onu necib, ülvi sifetlere, ali beşeri keyfiyyetlere malik canlı varlıq, müqeddes bir alem kimi tesvir edir…insan…ağlının, zekasının, hisslerinin…könül dünyasının quludur, hemişe her yerde onun tesiri altında yaşayır, hereket edir…O, saysız-hesabsız sirler hezinesi, gözel, pak duyğular yuvasıdır» (kursiv – H. Turaboğlu) [36,12]. Nizami eserlerinde göze çarpan davranışlarda, münasibetlerde hissi-emosionallıqla intellektuallığın bedii  ifadesi daha çoh  önem qazanır. Qehremanlar ünsiyyetde olarken onları ve elece de özlerini psiholoji bahımdan yahından hiss edib tanımaq ve  başa düşmek üçün mühtelif üsul ve vasiteye el atır. Onlardan biri ve en başlıcası fikirlerini bölüşmek namine canlı dialoqa girmek esas şertdir. Şairin ekser qehremanları bedii psiholoji tehlil prosesinde  özünü ve etraf alemi anlamaq, derk etmekde  mehz  bunu en doğru yol hesab edir. Nizami qehremanları intellektual hiss, düşünce, davranış, münasibet nümayiş etdirerek bu qenaete gelir ki, «maddi ve menevi alemde mövcud olanların hamısını vahid  bir qüvve – eşq, mehebbet adlı cazibe qanunu ebedi olaraq bir-birine  bağlayır. Onlar bu üzvü bağlılıq olmadan mövcud olmağa, yaşamağa qadir deyildirler. Mehz bu bağlılıq, bu mehebbet ve cazibedarlıq müselmanı üzünü qibleye çevirmeye, ateşperesti oda sitayiş etmeye, güneşi yer üzüne nur sepmeye, denizi dalğaların göye qaldırdığı damlaları öz qoynuna çekmeye vadar edir» (kursiv – H. Turaboğlu) [36,122].  Hemçinin, şairin qehremanları düşünürler ki, «…uca bir alemden gelmiş  can (ruh)  torpaqdan yaranmış cismde (bedende) qerar tutmamışdan evvel nur  şeklinde olmuşdur. O, heç zaman ölmür, sönmür. İnsan ömrünün sonu çatanda torpaqdan yoğrulmuş beden yeniden dönüb torpağa çevrilir, ondan ayrılan can (ruh) ise öz evvelki yerine, daimi mekana qayıdır. Cism itir, yoh olur, can (ruh) ebedi yaşayır [36,128]. Eyni zamanda  qehremanlar intellektuallıq nümayiş etdirerek özünü ve etraf alemi tehlilde maraqlı netice elde edir. Onları narahat eden meseleler artıq aydınlaşır, fikirleşir ki, «röya da heyalın  bir növüdür. O, hilqetin öz varlığından, şüurundan, hiss ve duyğularından doğur, insanın yuhuda gördüyü canlı ve cansız ne varsa, hamısı yalnız öz dahili aleminin mehsuludur [36,129]. Bednezeri töreden vasitelere, amillere geldikde ise burada esas şert, sebeb en çoh hava ile bağlıdır. Nezer, şübhesiz qarşısındakı şeylere ancaq havadan keçerek tesir edir. Bu keçid prosesinde o hava ile birleşir, yeni güc, qüvve kesb edir, vahid zerbeye çevrilir [36,129]. Şairin qehremanları eyni zamanda onu anlayır ki, «üzerriyin tüstüsü  qara perde kimi bednezerin  qarşısını tutmağa,  havadakı zeherli maddeleri  mehv etmeye qadirdir, onları zerersizleşdirmek hassesine malikdir…göz deyen bednezerden hesteliye tutulmuş insanların yanında üzerriyi yandırmaqla onları düçar olduqları bu ağır beladan hilas etmek olar [36,130]. Fikrimizce, burdan bele qenaet yaratmaq olar ki,  intellektual davranışların, münasibetlerin bedii-psiholoji  tehlilinde obrazlar özünü ve etraf alemi tanıyıb derk etdikce «bedii sözün gücü, qüdreti tesir dairesi son derecede geniş, sonsuz olduğu aydınlaşır. O, insanın şüuruna, menevi alemine mühtelif istiqametlerden tesir  göstermeye, onun  teheyyülünü, hiss ve  duyğularını istediyi semte yöneltmeye qadirdir» (kursiv – H. Turaboğlu) [36,342]. Mehz  bedii sözün gücü  müqabilinde Hosrov obrazının  psiholoji tehlilinde onun  şehsiyyeti, dahili alemi dinamik inkişafda, şübhe ve tereddüdlerle dolu gergin psiholloji mübarizelerde, mürekkeb insan taleleri ile  daim temasda, mühtelif hadise ve münaqişelerin, real heyati qayğı  ve ehtiyacların  aharında açılır, teqdim olunur [36,147].  Elece de yeddi gözelin dilinden  teqdim olunan hekayelerde…real heyati münasibetler, canlı insan harakterleri  ve insan taleleri fonunda  derin tesirli psiholoji detallar son derecede gergin dramatik epizodlar menevi iztirablar ve sarsıntılar esasında  araşdırılır, şerh edilir (kursiv – H. Turaboğlu) [36,248].

            H. Elimirzeyevin  elmi araşdırmalarından aydın olur ki, psihologizm, psiholoji tehlil, psiholoji hüsusiyyet  tarihen bedii edebiyyatın üzvü hissesi olaraq onun edebi-estetik keyfiyyeti kimi çıhış edir. Tanınmış psiholoq-alim Ekber Bayramov  Halid Elimirzeyevin  qenaetini möhkemleden mülahizelerinde probleme elmi metodoloji nezerinden kompleks yanaşmaları ile diqqeti çekir, Müellifin nezerince, senetkarı fealiyyete tehrik eden her bir şey onun beyninde qavrayış, tefekkür, teheyyül, hiss şeklinde eks olunur...bedii tefekkür sahibi bir terefden süjet hettini fikirleşir, hadiselerin inkişaf perspektivlerini, eserin esas  konfliktini müeyyenleşdirir, diger terefden nezerde tutulan obrazların harakterlerini, münasibetlerini aydınlaşdırır [5,134]. Alim eyni zamanda bedii eserdeki psiholoji tehlile önem verir, onun  vacibliyini vurğulayır. Müellif  doğru olaraq  hesab edir ki, «psiholoji cehetden  esaslandırma,  dahili tehlil  bedii eserde mühüm  meseledir, eserin bedii tesir qüvvesi mehz bu amilin  hansı derinlikde  hell olunmasından asılıdır» (kursiv – H. Turaboğlu) [5,136]. E.Bayramova göre, ümumiyyetle,  «her bir bedii  eserin merkezinde  insan durur….bedii eserin esas meziyyeti,  insan  psihologiyasının  düzgün, derin eks etdirilmesindedir» (kursiv – H. Turaboğlu) [5,162]. H.Elimirzeyevin edebiyyatmızda psiholoji hüsusiyyetin  heç de yeni  anlayış deyil, eksine, onun  edebi heyatımızda derin tarihi kökleri ve  özünemehsus  eneneleri olması  iddiasını tesdiqleyen ve möhkemlendiren müelliflerin bize melum olan konkret nümuneler esasında  inkar edilmeyen maraqlı elmi neticeleri de diqqetden yayınmır. Ekber Bayramov ve Ebdül Elizadenin  birge yazdıqları «Psihologiya» kitabında psiholoji anlayış ve  tesevvürlerin teşekkülü ve  formalaşması prosesini edebiyyat tarihi kontekstinde  de konseptual şekilde araşdırmalara üstünlük verir. Müellifler haqlı  olaraq   bu qenaetdedir ki,  hele  şifahi halq edebiyyatında özünemehsus yer tutan  keçel, küpegiren qarı,  kosa obrazları uzun müddet halqın  müeyyen  sosial etalon ve stereotiplerini  ifade etmesi  letifelerimizde  halqın mühtelif sosial hadiseler haqqındakı  ictimai reyi, meselen Behlul Danende, Molla Nesreddin kimi praktik  psiholoq kimi  el-oba içerisinde esil   insan  serrafı tek  tanınması  Azerbaycan nağılları ve dastanlarındakı mühtelif psiholoji hadiseler,  deyek ki,  vezir, vekil ve başqa  obrazlar halqın müeyyen sosial qrup  ve tebeqeler barede tesevvürlerini genişlendirir [6,56]. Hemçinin, müellifler  mülahizelerinde  Avestada ruh ve psihiki  hadiseler haqqında mühtelif mezmunlu tesevvür  ve ideyaların, «Kibabi Dede-Qorqud»da insanın mühtelif emosional   haletlerin  tesvire çekilmesi, davranış normalarında özünü gösteren  heyanet, hesed, qorhaqlıq, ferarilik kimi menfi sifetlerin tenqid  olunması da edebiyyat tarihimizde eksini tapan  daşlaşmış  psiholoji tesevvür ve tehlillerin formalaşmasından heber verildiyi öne çekilir [6,56]. Müelliflerin bu fikri bir daha tesdiq edir ki,  psiholoji tehlil, hal, meqam, veziyyet bedii senetle daim sıh vehdetde mövcuddur. Bu bahımdan psiholoq alimler  haqlı olaraq iddia edirler ki, «Kitabi Dede-Qorqud» dastanı insanların qarşılıqlı  münasibetlerin  psihohoji  tehlili  cehetden   qabarıqlığı ile yadda qalır. Meselen, Qazan han oğlunun öz yoldaşlarını vuruşma meydanında qoyub qaçdığını fikirleşende ona ağır ceza  vermeyi üstün tutması  epizodunu hatırlayaq. Hemçinin, müelliflerin doğru qenaetine göre dastanda «neinki tayfadahili ve tayfalararası münasibetlerin psiholoji tehlili, hem de mühtelif  sosial-psiholoji  veziyyetin, hüsusile, stres şeraitinde qrup üzvleri arasında münasibetlerin tesviri bahımından önemlidir» [6,57]. Müellifler Haqani, Nizami, Nesimi, Füzuli, A.A.Bakıhanov, M.F. Ahundov, M.E. Sabir, C. Memmedquluzade, Ü.Hacıbeyov  eserlerinde qabarıq  müşahide olunan  psiholoji tehlil meselesine de tohunur [6,57-60]. Meselen,  alimlerin  araşdırmalarına göre Nesimi  yaradıcılığında  özünü gösteren   ve inamla  tesdiq eden insan  mürekkeb struktura malik, hem genetik, hem de sosial cehetden   şertlenmiş derin ferdiyyeti olan şüurlu varlıqdır…bu amiller insan davranışını şertlendirir, lakin  şehsiyyetin formalaşmasında üstün  mövqeyi  heyatda  qazanılan  keyfiyyetler teşkil edir. Hem de bele  insani keyfiyyetlerin teşekkülü daha çoh terbiye ve özünüterbiyeden asılıdır. O, insani  münasibetlerin  tehlilinde de bu cehetden yanaşır…şehvet, qezeb, hesed, tekebbür…herislik ve s. kimi  insanı alçaldan  hisslerden uzaq olmağı hüsusi olaraq qeyd edir [6,59].  Ümumiyyetle, «Nesiminin insan konsepsiyasında  daha çoh mühüm yeri  onun özünü  derketme haqqında  ideyası tutur…Hürufilik teliminde özünüderketme insanın özünü tekmilleşdirme sisteminin esasını teşkil edir.  Özünüderketme sayesinde insan dahilen temizlenir,  paklaşır, yararlı, feal varlığa çevrilir [5,181]. «… freydizmde özünütehlil, özünümüşahide, insanın  menevi ve sosial heyat mehanizmlerinden bioloji  amillerin üstünlük  qazanması qenaetine getirib çıharır. Hemin bioloji mehanizmler  insanın  reftar ve davranışını,…yaradıcı feallığını teyin edir. Bu, eslinde, insanı başqa bioloji varlıqlarla, hüsusen, heyvanlarla yahınlaşdırmaq cehdidir. Nesimi ise bütün yaradıcılığı boyu  bele bir meylden aralanmağa  çalışır… insanı heyvani instiktlerden  uzaqlaşdırmağa çalışır» (kursiv – H. Turaboğlu) [5,188].   Füzulideki Leylinin şam, pervane, bulud, Mecnunun ise ceyran, göyerçin, dağ ile söhbetleri de   psiholoq müelliflirin nezerince, hemçinin dünya edebiyyatında psiholoji tehlilin parlaq  nümuneleri hesab olunur [6,59].

             Edebiyyatda psiholoji eksetdirmenin, hüsusiyyetin bir küll halında üze çıhması ile   ilişik  mülahizelerinde özünehas elmi-nezeri  konseptual yanaşmaları ile   ferqlenen tanınmış  folklorşünas  alim  Azad Nebiyev de  tesdiq edir ki, heqiqeten  «söz seneti halq tefekkürünün erken  çağlarından  başlayaraq inkişafın mühtelif  dövrlerini ve merhelelerini milli meişet heyatını ve halqın milli psihologiyasını özünde  eks etdirir» [26,23]. Ümumiyyetle, «ağız edebiyyatı halqın psiholoji dünyası,  etik-estetik dünyagörüşü ile sıh bağlı olmuş,  qabaqcıl ideallar, humanist görüşler zemininde yaranıb formalaşmış… Bedii  tefekkür inkişaf etdikce insanın intehasız hissler ve duyğular  dünyasını eks etdiren, yeni bedii nümuneler yaranmışdır (kursiv – H. Turaboğlu). Hem de, müellifin nezerince, hele  «erken etnosun yaratdığı remzler, simvollar sistemi,  mif yaradıcılığında …hiss ve emosiyaların simvolik tecessümünü doğurur, erken tefekkürün intellektual seviyyesini öyrenmeye hidmet edirdi» (kursiv – H. Turaboğlu) [26, 132]. Demek,  intelluktuallıqla hissler aleminin qovuşuq bedii ifadesi söz senetinin ilkin dövrlerinden başlayaraq  onun ayrılmaz üzvi hissesi kimi çıhış edir. Yuri Boryevin bedii eserin növüne, tipine göre intellektuallıqla psiholoji analiz kimi iki yere ayrıldığını tesdiqleyen  müddeası ise  bu bahımdan elmi-nezeri ve metodoloji, hem de mentiqi cehetden özünü doğrutmur. Ona göre ki,  söz seneti hissler, fikirler aleminin assosiativ dahili analoji rabite, elaqede bedii ifadesi olmaqla yanaşı, eyni zamanda eqli-intellektual seviyyenin, fikrin, hissin, düşüncenin ve davranışların, münasibetlerin formalaşmasına da bu ve ya diger cehetden zemin yaradır. Demeli, bedii mehsul kimi meydana çıhan eser eyni anda hem psiholoji analiz, psiholoji tehlil funksiyasını yerine yetirir ve insanda zengin ali hisslerin, düşüncelerin, hereketlerin, davranışların, münasibetlerin formalaşmasına geniş yer ayırmaqla intellektual seviyyenin yükselmesine nail olur. İntellektuallıqla psihologizm, psiholoji tehlil bu halda eserin bütövlükle  mahiyyet ve mezmununa çevrilir. Bizim fikrimizce, şifahi halq yaradıcılıq  nümunelerinde özünü gösteren psiholoji tehlilde, meselen, atalar sözü ve meseller, yanıltmaclar, sanamalar, tapmacalarda epik ve eqli intellktual-felsefi temayüllü psihologizm, onun bedii  mahiyyetine çevrilirse, bayatı, nağıl ve dastanlarımızda en çoh lirik-romantik ve dramatik-epik qat psiholoji tehlil, psihologizm üstünlük qazanır. Ümumiyyetle,  psihologizmi edebiyyatdan kenar qavramaq mümkün deyil, o, senetin, edebi heyatın dahili  qanunauyğunluğunu tamamlayan  ve tenzimleyen bütöv, tam, vahid edebi estetik  komponenti olaraq  onun üzvi hissesini temsil edir. Bu bahımdan psiholoji tehlilin ağız edebiyyatı nümunelerinde özünehas cehetlerini araşdıran tedqiqatçılar haqlı olaraq hesab edir ki, «hadiseler üzerinde hökmranlıq idealı ile yaşayan insanda onları qavramaq, başa düşmek, özüne tabe etmek  duyğuları yaranır. Bu duyğular ise insanın ilk   inanc ve etiqadlarını, ayin ve  merasimlerini yaratmış, hemin çohcehetli düşünce şecereleri özünün rengareng  modelleri  ile şifahi yaradıcılıqda eksini tapmışdır» [26,248].  Bunların içerisinde özünemehsus yer tutan inanclar sınamalar neticesinde  qetileşen hökmlerin bedii ifadesidir.  Sınama halq yaradıcılığının alqış, qarğış, efsun, cadu, fal, atalar sözü kimi  janrların yaranmasında…mühüm rol oynamışdır [26,248]. Meselen, halq edebiyyatının nümunelerinden biri sayılan «efsun sözün gücüne inamı eks etdiren bir janrdır. Bu janrda ohşar sesler, sözler vasitesile insan psihikasına, tebiet qüvverine tesir gösterir, sözün gücü, tesviri inamın tentenesine çevrilir» [26,324].  Mehz psiholoji tehlil ve veziyyetin bedi ifadesi olan «magik poeziyanın, elece de efsun ve ovsunun insan tekamülündeki en başlıca hidmetleri…  qorhu vahimesini aradan qaldırmaqda, insanda qorhusuzluq düşüncesine inamı berpa etmekde cengaver, mübariz ve vetenperver neslin yaranmasındakı ehemiyyeti idi»  (kursiv – H. Turaboğlu) [26,330]. Bundan elave, nezeri fikre göre, ağız  edebiyyatında müeyyen psiholoji veziyyeti özünde  ehtiva eden ve onun bedii tecessümü olan  «yuhu, gözegörünme, gösterme, eymenme, üreyedamma, ruh, qarabasma ve s. kimi şifahi yaddaş üçün  yeni olmayan  arhaik düşünce etnosun nitqinde  sözle neql edilen, ifade olunan özünemehsus ölçüleri ve  parametrleri olan bedii modeller yaratmışdır» (kursiv– H. Turaboğlu) [26,283]. Deyek ki, şifahi halq yaradıcılığında mehsusi yeri olan gözegörünmeler müeyyen  psiholoji veziyyetin bedii  ifadesinde «insanı  ehate eden  mühit insan gözünün göre bilmediyi rengde olan  mikroalemle zengindir. Psihi derketmede nezere  çarpacaq her hansı deyişiklik meqamında insan hemin canlıları kiçik ve böyük  ölçülerde görür ve vahimelenir» (kursiv – H. Turaboğlu) [26,387].  Ümumiyyetle, «eyni ve ohşar psiholoji meqamların bedii tesevvürde yaratdığı qorhu, vahime, stress tezliyinin… hecmi bir  meqamda eymenme  yaradırsa, başqa  meqamlarda qarabasma ve üreyedamma modeli yaradır ve onu ehate eden metn  kiçik janr kimi formalaşır» [26,390].  Bu bahımdan edebiyyatda psihologizmin bedii tesdiqine elmi-nezeri bahışları ile önem veren tanınmış folklorşünas alim Azad Nebiyev  bir maraqlı müddeasında haqlı olaraq  israrlıdır ki, ümumiyyetle,  «emosional  ifadeler ve ya deyim terzleri,  pantomim hereketler, him-cimlerle fikrin ifade vasiteleri… ifade edilmiş fikrin sadece olaraq psiholoji meqamların dürüstleşmesine ve tamamlanmasına hidmet  edir» (kursiv – H. Turaboğlu) [26, 482]. Folklorşünas alim Meherrem Qasımlının qenaetleri de Azad Nebiyevin ümumileşmiş  elmi-nezeri konseptual  müddeaları ile tamam üst-üste düşür. Duyğuların, hissi-emosional hal ve veziyyetin,  davranışların bedii mifik, mistik-estetik ifadesi Qam-Şamanda daha qabarıq şekilde mövcuddur. Şifahi halq yaradıcılığının ayrılmaz terkib  hissesi olan  qam-Şaman hadisesi tükenmez  bedii estetik tesir  gücüne ve derin telqinedici fövqelade  magik  qüvveye (önce duyum, yüksek ekstaz, sehr, efsun) aparıcı, önde olan ve intellektual  başlanğıca malikdir. Tedqiqatçı bu yönden Qam-Şaman hadisesinin bedii-psiholoji tehlilde onun  üstün cehetine nezer yetirerek  hatırladır ki,  eslinde, ümumiyyetle, «ilkinliye, soy-köke mehsus mifoloji  dünya duyumun esas aharları tarihi genetik özümlüyün aparıcı, hereketverici impulsları,etnopsihologiyanın  milli spesifik keyfiyyetleri  mehz Qam-Şaman dünyasında, onun ayin ve merasim strukturunda, söz ve magiya aleminde  hereket, davranış ölçülerinde, gerçekliye münasibet biçimlerinde  berqerardır» (kursiv – H. Turaboğlu) [11,14]. «Çohçeşidli  fealiyyeti ve hadiselere dinamik nüfuzetme imkanları bahımından qam-Şaman [11,14] müellifin hesab etdiyi kimi «musiqi-söz-reqs magiyasının esas ifaçısı ve   temsilçisi olmaqla «qebilenin, tayfanın, ümumiyyetle, toplu halında yaşayan ibtidai icmanın müşkülünü hell edir…gelecekden heber getiren, mensub olduğu toplumu (etnosu) bed ruhlardan, qorhu ve belalardan   qoruyur, hestelere şefa veren bilici – yolgösterici olaraq, icmanın ali tebeqesine  dahil edilir. Rehber – idareedici  özekde esas yerlerden biri olan   ruhani hadim vezifesine yükselir» [  ,10]. Elmi- nezeri tesevvürler sistemine göre,  ümumiyyetle, Qam-Şaman  mifoloji merasim icrasında…bedii sözün gücünden  estetik-psiholoji  vasite kimi istifade edir (kursiv – H. Turaboğlu) [11,18-19]. Demek, şifahi halq yaradıcılığının üzvi hissesi  kimi  çıhış eden Qam-Şamançılıqda  bedii söz müeyyen psiholoji tehlil, hadise,  proses, hal, meqam veziyyetle yüklenerek müşaiyyet olunduğundan onda lazım olan yüksek telqin ve sirayetedici qüvvenin aşkarlanmasına sebeb olur. Burdan aydın olur ki,  bedii söz yüksek estetik keyfiyyet daşıyaraq bu ve ya diger  terefleri ile meydana çıhan müeyyen psiholoji hadise, veziyyet, meqamdan doğulur.  Psiholoji hadise, proses, hal, meqam, veziyyet hem yaradıcı şehsin dahili psiholoji, menevi dünyası, hem de  eyni derecede yaratdığı obrazların etraf mühitle elaqeli tereflerinde aşkarlanan hissi-emosional ve intellektual ve ya başqa münasibetlerin, davranışların üzvi vehdetinde gerçeklenir. Aydın Dadaşov  problemin çözülmesi döneminde başlanğıc olaraq Ziqmund Freydin Psihoanalize giriş barede mühazirelerin, psihanaliz eksperimentlerin tesiri aharında formalaşmış fikirler üzerinde qurur. Onun nezerince, «şüuraltı alemin  kodlarını bedii ifade vasitesine çeviren ve qloballaşmanın ilkin merhelesini  teşkil etmekle yanaşı, etnik, milli, sosial medeniyyetden asılı olmayaraq bütün insanların problemlerini özünde  birleşdiren psihologizm edebiyyat ve senete sirayet etmesine  sebeb oldu» [16, 169-170]. Müellifin qebul etdiyi bu psihologizm anlayışında «demokratiyanın senet ekvivalenti sayılan ve mühtelif senet saheleri  arasındakı serhedleri dağıdaraq onların ifade vasitlerine yiyelenen modernist bahışa  üstünlük verir» [16,208]. Avstriyalı psihiatr hekim Ziqmund Freyd (1856-1939)  «Psihoanalize giriş», «Yuhugörme tekanı»,  «Men ve onlar», «Totem ve tabu» eserlerinde esasen yaradıcı şehsin, insanın bütövlükle fealiyyetini, o cümleden bedii yaradıcılığını tenzimleyen instinktin idaresi altında fikirlerini  heyata keçirmesini öne çekir. Freyde göre, senet hüsusi halda meişet seksual enerjisinin, fantaziyanın mehsulu olan obraza keçmesinin neticesinden yaranır. O, sosial kökden deyil, bioloji  kökden rişelenir ve qeyri şüuri harakter daşıyır. Freydizm yaradıcılığı  heyatdan ve şüurdan tecrid edir, onu kortebii, idare olunmayan güce çevirir ve bütün bedii eserler seksual menbeye  malikdir. Onlar simvollala idare olunur  [15, 32]. Fikrimizce, söz senetinin  sonrakı inkişaf dövrlerinde hemin modernist bahışla yüklenmiş psihologizmi belke de  yeni merhelenin başlanğıcı kimi  deyerlendirmek olar. Amma ümumilikde ise psihologizm bütün  çohcehetli terefleri ile  söz senetinin bedii-estetik prinsipi kimi doğularaq bir küll, vehdet halında formalaşmışdır. Zennimizce, Ziqmund Freydin  «Psihoanalize giriş  barede  mühazirelerim» eserine qeder  dünya edebiyyatı  onun terkib hissesi kimi  çıhış eden mehz  psihologizm ve ya  psiholoji analizin  sayesinde ve müeyyen  psiholoji  hüsusiyyeti  ile doğularaq tehlile çekilmekle  canlı obrazlar aleminin  bedii-psiholoji portretinin yaradılmasına nail olmuş, onlarda da  şüuraltı  alemin  kodları bedii tesvir  ve ifade vasitelerine çevrilir, dünyanın, insanların taleyi,  problemleri eserlerin mahiyyet ve mezmununa hoparaq bütün yaradıcılıqları boyu daim izlenilir. Ö.Heyyam, M.Gencevi, E.Haqani, N.Gencevi, İ. Nesimi, M.Füzuli, V.Şekspir, L.Tolstoy, F.Dostoyevski eserlerinde  yuharıda qeyd  etdiyimiz cehetler  qabarıqlığı ile  üze çıhır. Nizameddin Şemsizade  bu bahımdan psiholoji tehlillle bağlı  qeydlerinde hemkarı Halid Elimirzeyevin psihologizmi senetkarlığın esas meziyyeti kimi deyerlendiren müddealarına beraber eyni fikri tesdiqleyen yüksek elmi nezeri bahış nümayiş etdirir. Alim doğru olaraq  bu qenaetdedir ki,  psihologizm bedii tecessümü müeyyen eden  yaradıcılıq metodunun  özünehas senetkarlıq ahtarışları ile elaqelenir. Tedqiqatçının nezerince, «qehremanın zahiri tesvirinden uzaqlaşıb,  dahili-psiholoji tehlile keçid  epohası…insanı formalaşdıran heyatın, hem de onun bedii tecessümünü müeyyen eden…yaradıcılıq  metodunun  senetkarlıq ahtarışları ile bağlıdır» [33, 43].   Arif Sefiyev de  psiholoji tehlili bedii analitik tefekkür terzinin ve ya hem de bizim fikrimize göre, intellektual tefekkür terzinin elameti kimi  düşünerek qehremanın harakterinin  müeyyenleşmesinde esas cehet hesab edir ve bunu tedqiq etdiyi dövrün dramaturgiyasında özünü  gösteren yeni poetik hüsusiyyeti kimi qebul edir. Alimin  nezerince, «bedii-analitik  tefekkür terzinin (intellektual tefekkür terzinin – elave bizimdir – H. Turaboğlu) elametleri olan psiholoji tehlilin güclenmesi…bü cehetden…heyatın özünde mövcud  olan zidd meyllerin qehremanın dahili hereketinde verilmesi, bedii  konfliktin mürekkeb, ziddiyyetli, insan harakterlerinin qarşılaşdırılmasında ifade edilmesi, ictimai problemlerin qehremanın şehsi taleyinde, belelikle de  sosial-ehlaqi meselelerin  şehsiyyetin  dahili- menevi aleminin  güzgüsünde eks olunması  dramaturgiyada özünü  gösteren yeni poetik  elametlerdendir» [30,7].  Müellif  tedqiq etdiyi dövrün pyeslerinde konfliktin artıq mürekkeb insani  münasibetler üzerinde qurulmasını müşahide edir ve aydınlaşdırır ki,  «qehremanın haraterinin müeyyenleşmesi daha çoh psiholoji tehlile esaslanır. Qehremanın mürekkeb ve ziddiyyetli veziyyetlerden keçerek  özünü derk etmesi, bununla da müasir  insanın menevi-ehlaqi münasibetlerin ifadesi kimi  meydana çıhır» (kursiv – H. Turaboğlu) [30,74]. Demek, psiholoji tehlilde hem qehremanın  harakteri müeyyen olunur, açılır, hem de eyni zamanda özünü ve etraf elemi  derk etmeyin  ve ya   menevi-ehlaqi münasibetlerin bedii ifadesi kimi şertlenir. İlham Rehimli psiholoji tehlilde dil meselesine hüsusi olaraq  önem verir. Biz de öz növbemizde onun  elmi-nezeri ve metodoloji yönden  meqsedeuyğun sayırıq ki, «tebii dil insanın  dahili varlığının, dünyagörüşü ve   dünyaduyumunun, eqidesinin, bir sözle, psiholoji alemin ilkin  siqnalıdır…Qehremanın inkişaf prosesinde onun dili…psiholoji ovqatla, mübarizelerin, hadiselerin mentiqi telebi ile beraber deyişmelidir» (kursiv – H. Turaboğlu) [28,92]. Müellif fikrini  esaslandırmaq üçün diger çağdaş   dramaturqlarla yanaşı İlyas Efendiyev dram yaradıcılığı üzerinde  araşdırmalar apararaq bu qenaete gelir ki,  ümumiyyetle, «İlyas Efendiyev lirik-psiholoji dramaturgiyamızın banisi olduğu kimi, sehne eserinde  lirik-psiholoji dilin  ilk yaradıcısıdır». Onun nezerince, «tecrübe gösterdi ki, lirik-psiholoji üslub aile-meişet, intim meseleleri, hetta en keskin heyat problemlerini  sade dille, onun  psiholoji imkanları ile  hell etmek üçün  daha semerelidir. İ.Efendiyevin  lirik-psiholoji pyesleri buna parlaq  misaldır. Tedqiqatçıya göre,  lirik-psiholoji üslub ve janr hemçinin dramaturqun öz ferdi  keyfiyyetleri olan   lirik-psiholoji dilini formalaşdırır» [28,73]. Hörmetli tedqiqatçının  bir fikrini deqiqleşdirmek isteyirik. İlyas Efendiyev lirik-romantik cehetleri ile  üze çıhan psiholoji dilin, üslubun  müasir Azerbaycan  nesr ve dramaturgiyasında ilk başlanğıc  merhelesini  qoyan yaradıcı şehsiyyetlerdendir. Liriklik, romantiklik onun  eserlerinin ve qehremanların ruhuna, canına hopmuş, ohucuların bedii-estetik  qavrayışı ve duyumuna  mehz yaşanılmış hiss ve  heyecanların, düşüncelerin, davranışların, münasibetlerin romantik qatında  dahil olaraq möhkemlenmiş, bu bahımdan özünün ayrıca evezedilmez  merhelesinin yaranmasına zemin yaratmışdır. Fikrimizi  tesçdiqleyen müelliflerden akademik Kamal Talıbzade de elmi  müşahidelerine esasen  qeyd edir ki, «lirik romantik üslub İlyas Efendiyevin  artıq ferdi üslubu kimi formalaşmışdır. Bu yaradıcılıq  üslubunun formalaşmasında edibin mövzuları, suretleri de esas amiller kimi iştirak etmişldir» (kursiv – H. Turaboğlu) [31,53]. Musa Adilov da  psiholoji tehlil ve ya  psihologizm meselesinin öyrenilmesinde  bedii dilin ehemiyyetini deyerlendirir. O, bu bahımdan  M.F. Ahundov  dram eserlerinin bedii dilinde müşahide olunan  psihologizm meselesine aydınlıq getirir. Problemin çözülmesi yolunda bu bahımdan psiholoji veziyyetle bağlı  söz ve ifadenin tekrarı, replika, nidalar, hitablar, dialektizmler, fikirler, menafeler toqquşması kimi  meydana gelen dialoqlarda  obrazların danışıq, ifade terzine göre ferqlenen cehetlerin üze çıhdığı müeyyenleşir [1,85-99]. Eziz Elekberli   psiholoji tehlil ve ya  psihologizm meselesinin  ayrılmaz üzvi hissesi kimi çıhış eden  bedii  şertiliyin  tipoloji bahımdan  3 (üç) mühüm  cehetini  aydınlaşdırır: 1) subyekt şertiliyi; 2) mekan şertiliyi; 3)  zaman şertiliyi [37,109].  Psihologizmin  mühtelif teref  ve bucaqları ile  eks etdirmek bahımdan  teqdim olunan bedii şertiliyin  üç mühüm  ceheti hüsusi  ehemiyyete malikdir. Burada obrazlar, heyat materialı  mühtelif zaman ve mekan dahilinde  özünehas  müeyyen psiholoji  tehlil, veziyet, hal, meqamda bedii  tesdiqini ve estetik deyerini  elde edir. Bu cehetden deyek ki, subyekt şertiliyi   psihologizmin dahili şerti  keyfiyyeti kimi  üze çıhır. Müellif bu  bahımdan  subyekt şertiliyinde  dahili alemin konkret hissi  formada  teqdimin  iki cehetine  önem verir.  Bizim fikrimizce,  bu hem de psihologizm probleminin  dahili şerti keyfiyyeti kimi reallaşır: 1) dahili «men» de  mövcud olan  qeyri-maddi seslere  (düşünce, heyal ve s.) mehz  «ses» formasında  estetik  don geyindirilir: dahili ses  heyati ses kimi  şertlenir; 2)  dahili «men»  şehslendirilerek  konkret obraz, insan kimi  esere getirilir, dahii ses  öz dahili meni ile beraber hüquqda eserin personajlar alemine  dahil olur [37,34].   Tehsin Mütellimov  E.Haqverdiyev  eserleri üzerinde  müşahide olunan  psihologizm  ve ya  psiholoji  tehlille bağlı müeyyen bölgü esasında  mülahizelerini qurur. Tedqiqatçı E.Haqverdiyev nesrinde psiholoji  tehlil  üsulundan  yalnız  üç esas ceheti öne çekir:1) birbaşa, müsteqim şekilde  müellifin surete verdiyi hasiyyetname detalları,  teferrüatları; 2) bir suretin başqası haqqındakı  mülahizeleri; 3) suretin özü haqqında  etirafları [39,193].   Muhtar İmanov  İ.V.Strahov, A.B. Esine esaslanaraq psiholoji eksetdirmenin  üç melum  formasını  T. Mütellimovun  şerti bölgüsünden  az ferqli olaraq: 1) dahili alemin gözle müşahide oluna bilen  zahiri elametler  vasitesile; 2) ümumi  müellif şerhi vasitesile  ve 3) dahili düşünceler vasitesile  eks olunmasını   hatırladaraq  müasir Azerbaycan  nesrinde  psihologizmi mehz hemin  bölgüler esasında  teyin etmeye cehd gösterir [22,13]. Bedirhan Ehmedov Azerbaycan satirasının inkişaf problemlerinde  (1920-1980-ci iller) psiholoji  analizin 3 (üç) istiqametinde tezahür etdiyini vurğulayır: 1) müellifin satirik ifade üsulundakı psiholoji analiz; 2) ictimai münasibetlerde üze çıhan harakterin psihologizmi; 3) obrazın zahiri görkemi ile dahili aleminin heyat felsefesinin psiholoji analizi [40,33]. Belelikle, aydın olur ki,  psihologizm probleminin  öyrenilmesi onun  bir sıra  mühüm ve zeruri keyfiyyet  ve cehetlerin üze  çıhmasına imkan verir. Psihologizm ve ya psihloji tehlil her şeyden  evvel  edebi-tarihi  hadise olmaqla  yanaşı  eyni zamanda nezeri-estetik amil kimi müeyyenleşerek qavranılır. Edebi-estetik fakt kimi  müeyyenleşen  psihologizm ve ya psiholoji tehlili proses, veziyyet, hal, meqamın ve elametlerle şertlendiren hiss-emosiyalar, düşünceler, hereketler, davranışlar, münasibetler ne qeder tebii, inandırıcılığı ile diqqeti çekirse, ohucu  ile dialoqunda canlı ünsiyyete, temasa dahil olursa, eser psihologizm  ve ya psiholoji tehlil nezerinden bedii mehsul kimi teleb olunan yüksek estetik deyerini qazanır. Buradakı bedii fakt, hadiseler, harakterler  müeyyen psiholoji tehlil, proses, veziyyet, hal, meqam ve elametlerle müşaiyet olunmaqla ümumilikde obrazlar aleminin tebiiliyini, canlılığını inandırıcılığı ile eserde ortalığa qoyur. Burada  tehlile çekilen insan, ferd, şehsiyyet ve onun taleyi  bir obraz olmaqla izlenilerek qarşılıqlı hiss ve  düşüncelerin davranışların, münasibetlerin  inkişafı fonunda özünemehsus cehetleri ile  açıqlanaraq  durulur. Ferd, şehsiyyet eserde özünü ve etraf  alemi tehlilde özünü ve etraf alemi tanıyaraq  derk etmeye başlayır. Bu bahımdan bele qenaet yaranır ki, psihologizm eser üçün ölçü, deyer vahididir. Başqa sözle, psiholoji tehlilde  hem qehremanın harakteri müeyyen olunur, açılır, hem de eyni zamanda özünü ve etraf alemi tanıyıb derk etmeyin  ve ya  ehlaqi- menevi münasibetlerin bedii ifadesi kimi  şertlenir. Bu yönden  söz seneti hissler, fikirler aleminin assosiativ dahili-analoji rabite, elaqede  bedii ifadesi olmaqla yanaşı, hemçinin eqli-intellektual seviyyenin, fikrin, hissin, düşüncenin  ve davranışların, münasibetlerin  formalaşmasına da  bu ve ya  diger bahımdan  müsbet meqamda güclü tekan vermiş olur. Bu cehetden bedii mehsul kimi meydana çıhan eser psiholoji analiz funsiyasını yerine yetirmekle yanaşı, hem de eyni zamanda ohucuda zengin ali hisslerin, davranışların inkişafına zemin yaradan intellektual seviyyenin yükselmesine nail olur. İntellektuallıqla psihologizm ve ya psiholoji tehlil bu halda eserin bütövlükde mahiyyet  ve mezmününa çevrilir. Ümumiyyetle,   psihologizmi edebiyyatdan kenarda qavramaq mümkün deyil. O, senetin, edebi, bedii heyatın  dahili qanunauyğunluğunu  tamamlayan ve tenzimleyen bütöv, tam, vahid edebi-estetik komponenti olmaqla onun üzvi hissesini temsil edir. Bedii-estetik prinsip kimi müeyyenleşen psihologizm ve ya psiholoji tehlilde intellektuallıq, onun lirik, romantik, satirik, komik, mifik, mistik şerti-metaforik ve başqa bu kimi bedii estetik funksiyasını yerine yetiren növlerinden biri kimi çıhış edir. Bu cehetden  psiholoji bahımdan tehlilin, analizin özü, eyni zamanda intellektual analizin, davranışların, münasibetlerin, düşüncelerin özü kimi  müeyyenleşir. Neticede bediiliyin  tesdiqinde intellektual analizle, psiholoji analiz  qovuşaraq meydana çıhır. Bu halda psiholoji analiz  ve ya psihologizm ön cergede dayanır. Ona göre ki, eserin  taleyi mehz obrazlar aleminin dahili   yaşantılarından doğan hiss, heyecanların ne derecede  tebiiliyi, inandırıcılığından asılıdır. Başqa halda  mükemmel senet nümunesi kimi yüksek estetik tesir  gücüne malik bedii eserden söhbet gede bilmez. Demeli,  eserin ruhunu, canını herekete getiren  ordakı qehremanların, obrazlar aleminin dahili-psiholoji veziyyeti, onların yaşantılarıdır ki,  bu da öz növbesinde eserin bedii estetik prinsipi kimi özüne yer alan  psihologizmin üzerine düşür.  Söz  seneti mehz  psiholoji  situasiya  fonunda  gerçeklenen  hiss, heyecanların, dahili yaşantıların, düşüncelerin, mübarizelerin, konfliktlerin ve ya hereket ve davranışların, münasibetlerin temasından   dolğunlaşaraq  bütövleşir, ete-qana dolur. Burdakı  psiholoji  analiz intellektual tehlilin derki  tek bedii-estetik deyer qazanır. Hem de  psiholoji tehlilin  üsul ve vasitelerinden biri kimi çıhış  eden, heyatı, insanı daha yahından  ve derinden  tanıyıb derk etmesi üçün  mehz  dahili  şüuraltı  fikir ahının ve yaddaşın kömeyine bedii ehtiyac  duyulduğu da  qaçılmazdır. Mehz  hatırlama, yadasalma  müqabilinde bedii yaddaşda çözelenen  hadise ve prosesler indiki  anda yeni  mena qazana bilir. İndiki  anda neql  olunan  hadise, prosesler  mehz qehremanın yaddaşında müeyyen  hiss, düşüncelerin, hissi-emosionallıqla intellektuallığın  vehdetinde  yaranan  hereketlerin, davranışların  dahili – analoji assosiasiyaların  elaqe ve  düzümünde aşkarlanır. Psiholoji analiz müqabilinde  qehremanın özünü   ve etraf alemi tehlil ve derk etmesi eyni derecede eqli-fikri proses, intellektual analizin neticesi ve derki kimi şertlenerek  keçmiş  ve indi  bedii  yaddaşda elenir. İnsan qelbinin  dialektikası, dünyanın ve şüurun qarşılıqlı  elaqeleri psiholoji bahımdan tehlilinde, fikri-intellektual  analizin  bedii teqdimi  kimi üze çıhır, esaslı  sosial problemlerin ve dünyanın   bedii  analizi ilk önce  psiholoji  cehetden  eqli- fikri- intellektual  tehlilde araşdırılır, remzi fikir,  ibretli hekayetler ve  tarihi fakt meselesi eserde  inikasını  tapan mifik düşünce,  şerti-metaforik üslub,  didaktik- terbiyevi cehet ve  intellektuallıq bedii-estetik prinsip kimi  meydana çıhan psiholoji tehlil ve ya  psihologizmin  növü – tipi tek şertlenir. Psiholoji tehlil eser boyu  bezen romantik hiss ve  düşünce, davranışlar, münasibetler üzerinde izlenilerek qurulur. Bu bahımdan  senet hemişe poetik alemle, ondakı gözellik ve harmonik  cehetle hesablaşaraq  mövcud olur. Derin psiholoji hal, veziyyetle, böhranlı meqamlarla üzleşmek, sevgi, mehebbet sehri, cazibesine düşmek, daim hisslerin cilovunda  vurnuhmaq  bu romantik  qehremanı şertlendiren cehetdir. Onlar  arzuların heyata keçmemesinden  ümidsizliye qapılır, ümidsizlik,  bedbinlik ehvalı  neinki kemişde, hem de indilikde qehremanı  terk etmir. Bedii-estetik  prinsip kimi müeyyenleşen psihologizm  hemçinin ümumilikde  sintetik ve kompleks  halında  qavranılaraq menimsenilir. Psihologizm eserde  mezmun, hem de  forma  kimi bedii  tesdiqini tapır. Bu bahımdan eser psihologizm sayesinde  senetkarlıq ahtarışların  ve ya  yaradıcılıq metodu  nezerinden  tekmilleşerek kamil senet nümunesi kimi  üze çıhır. Bu halda  psihologizm  mezmun  ve formanın dahili qatını teşkil edir ve alt qatda gizlenen  dahili alemin  ve heyatın bedii-estetik  ifadesi olur. Psihologizmde  en mühüm  cehet insana  münasibetinde ferdi ve sosial yanaşma terzini  özünde birleşdirir. Psihologizm  edebi-estetik  prinsip kimi  tarihen söz seneti ile   birlikde doğulub ve bediiliyin  tesdiqinde onun  üzvi hissesi kimi  çıhış  ederek  insanı bütünlükle dahili  alemi ile birge  alıb öyrenir. Bu bahımdan  psihologizm senetin  dahili  mahiyyetine çevrilir. Psihologizm hem de bedii yaradıcılığın neticesi kimi  meydana çıhır. Psiholoji  analiz  ve ya psihologizm  burada müellif  psiholgiyası, onun personajları, geniş  menada cemiyyetin  psihologiyası (sosial qrup, epoha) vehdet halında birleşerek öz növbesinde  müellif  şehsiyyetinin  ve yaradılmış obrazların,  qehremanların  ümumileşmiş bedii ifadesinde  aşkarlanır. Bu cehetden psihologizm  bedii yaradıcılıqda  qnoseoloji mena kesb edir.  Psihologizm eyni zamanda   ictimai şüur formalarından  biri olaraq estetik prinsip kimi onun üzvi hissesini  teşkil edir. İnikas olunan predmetin ve  senetin neticesi kimi  müeyyenleşerek derk olunur. Bu halda insanın  dahili dünyası etraf alemle  elaqesinde özünehas   müsteqilliyini sahlamaqla menevi serbestliyi, menevi azadlıq ve pühteleşmesi ve ya dahili alemin etirafı ümumi  estetik deyer şeklinde üze çıharaq  ondakı bedii  gözellik, celbedicilik senetde psiholgizmi şertlendirir (A. İezuitov).  Psiholoji  mehanizm özlüyünde  insanın estetik  davranışını müeyyen etmekle  eyni zamanda onun sosial tarazlığını da  temin edir. Bedii eser hüsusi olaraq insanın, cemiyyetin psihiki sferası  en esası ise  ondakı hisslerin  sferasını sistemleşdirib öyrenir ve öyrenilen psihiki, hissi  sferalar  senetin  bedii imkanları vasitesile insanı  heyata çağırır, zeruri ve vacib olan ayrı-ayrı ideoloji formalara yiyelenmeyi telqin edir. Bu bahımdan senetin özünehas  cehetlerini, onu başqa  ideoloji formalarından ayıran tereflerini  aydınlaşdırmaq üçün ilk növbede  bedii-estetik prinsip kimi müeyyenleşen psiholoji analize ehtiyac  duyulduğu qaçılmazdır. Psiholoji analiz insanda ve etraf alemdeki  dahili  veziyyetin, mühtelif hal ve hereketlerle müşaiyet olunan cehetlerin bedii ifadesi kimi şertlenir. Psiholoji analiz hem  müellif düşüncesinde, hem qehremanların  özünütehlilinde, onların  jest, hereket ve davranışlarında özünü  gösterir. Psihologizm qehremanın tekrar olmayan ve gözlenilmez davranış ve hereketlerinden başlanır ve yaranır (L.Ginzburq).  Psiholoji tehlilin qaçılmazlığı, insanın,  cemiyyetin hisslerinin sferasını sistemleşdirib öyrenilmesi mehz senetin bedii  imkanları vasitesi ile reallaşır (Vıqotski). Psiholoji proses mehanizminde  bedii hiss, heyecan obraz qisminde doğularaq estetik deyer qazanır, fikri, hissi proses obrazlı olmaqla eserde psiholoji ve intellektual emeliyyatı yerine  yetirmekle müellif üçün  ideyanın açılmasına bedii zemin yaradır. Fikri, hissi proses bedii  forma ve mezmun bahımından intellektual-felsefi  lirik,  romantik, dramatik, komik, satirik, tragikomik, şerti-metaforik, mifikliyi ile şertlene bilir. Demek eserin bedii  terkibi ve  teşkilinde  onlar bu ve ya diger bahımdan   bir vehdet, küll halında  qovuşaraq  gerçeklenir ve bedii  heyat qazanır. Bu cehetden  psiholoji hüsusiyyet, tehlil bedii idrakın, tefekkürün mürekkeb  psiholoji  tekamülünden yaranan keyfiyyet deyişikliklerinden, onun  ifade ve tesvir  çalarların yeni boyalarla  teqdiminden başlanır. Psiholoji tehlilde  ruhani alemle, ilahi varlıqla bağlı  ülviyyet insanın könül dünyasına  has olan bütün ali keyfiyyetlerin, ictimai meziyyetlerin  esası, eqli-intellektual-menevi  tekamülün  en yüksek formasıdır. Ülviyyete sahib  olan insan onu  ehate eden mühitde ve öz menevi dünyası ile  yanaşı ilahi  gözelliyi, Allahı derk  etmeye, ona qovuşmağa  can atır. Psiholoji tehlilde  könül  dünyası saysız-hesabsız sirler hezinesi, gözel,  pak duyğular yuvası kimi  reallaşır, könül  dünyası, insanın  meneviyyatı bu bahımdan eserde  mükemmel obraza çevrilir. Bedii-psiholoji tehlilde  yuhu, röya heyalın bir növü kimi dahili alemin  mehsulu  olaraq  varlığın, şüurun, hiss, duyğuların, düşüncenin  neticesi kimi meydana  çıhır (Halid Elimirzeyev). Psiholoji  tehlilde özünüderketme insanın  özünü tekmilleşdirme yolunda esas  amil hesab olunur, özünüderketme  sayesinde insan  dahilen paklaşır, yararlı feal varlığa çevrilir (Ekber Bayramov). Mifologiya, folklordan kök atıb  rişelenen, «bedii tefekkür  inkişaf etdikce insanın  intehasız hissler ve duyğular dünyasını eks etdiren yeni bedii nümunelerde hiss ve emosiyaların  remzi  simvolik tecessümü erken tefekkürün intellektual seviyyesinden»  (Azad Nebiyev) heber verir. Demek, intellektuallıqla hissler  aleminin qovuşaraq bedii ifadesi  söz senetinin ilkin dövrlerinden başlayaraq onun ayrılmaz  üzvi hissesi kimi çıhış edir. Atalar sözü ve meseller, yanıltmaclar, tapmacalarda epik ve eqli-intellektual-felsefi yönlü psihologizm onun  bedii-estetik mahiyyetine çevrilirse, bayatı, nağıl ve dastanlarda en çoh lirik, romantik ve dramatik-epik qat psiholoji  tehlil ve ya psihologizm üstünlük qazanır. Bedii-psiholoji tehlilde  «hadiseler üzerinde hökmranlıq idealı ile yaşayan insan  onları qavramaq, başa düşmek, özüne tabe etmek duyğuları üzerinde köklenerek  ilk inanc ve etiqadlarını, ayin ve merasimlerini yaradır, hemin çohşaheli düşünce silsileleri özünün rengareng modelleri ile şifahi yaradıcılıqda eksini tapır, meselen, alqış, qarğış, efsun, cadu, fal, atalar sözü ve s. Bunlardan efsun – sözün gücüne, inamı eks etdirerek ohşar sesler, sözler vasitesi ile  insan  psihikasına, tebiet qüvvelerine tesir gösterilmek cehdi ile  diqqeti çekir. Psiholoji tehlil ve veziyyetin bedii ifadesi  olan magik poeziyanın ve ya  efsun ve ovsunun  insan tekamülündeki en  başlıca hidmeti mehz  qorhu vahimesini aradan qaldırmaqda  insanda qorhusuzluq düşüncesine inamı  berpa etmekle  cengaver, mübariz ve vetenperver neslin formalaşmasına güclü ve inamlı tekan verir (Azad Nebiyev).  Psiholoji tehlilde bedii tecessümünü tapan yuhu, gözegörünme, eymenme, üreyedamma, ruh, qarabasma özünemehsus terefleri ile diqqeti çekir. Burda emosional ifadeler ve ya deyim terzleri, pantomim hereketler, him-cimle fikrin ifade vasiteleri inikasını tapan  fikrin, psiholoji meqamların dürüstleşmesine ve tamamlanmasına hidmet edir (Azad Nebiyev). Hemçinin bedii söz yüksek estetik keyfiyyet daşıyaraq bu ve ya diger terefleri ile meydana çıhan  müeyyen psiholoji hadise, veziyyet, meqamdan doğulur. Bedii söz başqa halda müeyyen psiholoji tehlil, hadise, veziyyetle yüklenerek müşaiyet olunduğundan onda lazım olan yüksek  telqinedici qüvvenin  aşkarlanmasına sebeb olur. Psiholoji tehlil hem yaradıcı şehsin dahili-menevi dünyası, hem de eyni derecede yaratdığı obrazların etraf mühitle elaqeli tereflerinde aşkarlanan  hissi-emosional ve intellektual münasibetlerin, davranışların, düşüncelerin  üzvi vehdetinde gerçeklenir. Ümumilikde  psihologizm bütün  çohcehetli terefleri ile  söz senetinin bedii-estetik prinsipi kimi doğularaq bir küll, vehdet halında formalaşır. Psihologizm  bu bahımdan  bedii tecessümü müeyyen eden  yaradıcılıq metodunun  özünehas senetkarlıq ahtarışları ile  elaqelenir. (Halid Elimirzeyev, Nizameddin Şemsizade) Psiholoji tehlil hem de bedii analitik tefekkür terzinin ve ya intellektual  tefekkür terzinin  elameti tek müeyyenleşerek eserde üze çıhan yeni  poetik hüsusiyyet kimi  şertlenir. (Arif Sefiyev) Psiholoji tehlilde subyekt, zaman ve mekan şertiliyi, (Eziz Elekberli) psihologizmin dahili şerti bedii keyfiyyeti kimi üze çıhır. Psiholoji tehlilde müellif şerhi, qehremanın dahili   düşünceleri   eserin bedii- estetik tesir gücünde hüsusi rol oynayır. Psihologizmin  ve ya  psiholoji tehlilin formalaşması ve inikasında  bedii  dilde müşahide olunqan söz ve ifadelerin  tekrarı, replika, hitablar, nidalar, fikirler, menafeler toqquşması kimi meydana gelen dialoq ve monoloqların, hemçinin hereket, davranışların bedii-psiholoji tesvirini veren remarkaların ve ya bedii dil ve adların şerti menaları mühüm ehemiyyet kesb edir. Söz seneti ile birge  doğulan,  (A. İezuitov),  edebiyyatda  derin tarihi kökleri ve  özünemehsus  eneneleri olan (Halid Elimirzeyev),  mifologiya, folklordan kök atıb rişelenen psihologizm ve ya  psihololji tehlil, hal, meqam, hadise, proses  bedii  tefekkür  inkişaf etdikce (Azad Nebiyev),  forma ve mezmun etibarı ile eserde bedii-estetik funksiyanı yerine yetirmekle tipoloji bahımdan bir neçe  yere ayrılır: 1) lirik;  2) romantik;  3) dramatik; 4) epik (neqli, informativ); 5) facievi; 6) felsefi-intellektual; 7) mifik; 8) şerti-metaforik; 9) mistik; 10) satirik ; 11) komik; 12) tragikomik; 13) memuar, avtobioqrafik ve s.     Psihologizm ve ya psiholoji tehlil  eserde  bedii-estetik funksiyanı yerine yetirerken mahiyyetce harakteri ve mövqeyi bahımından bir neçe mühüm  özünehas spesifik cehetleri ile şertlenir. Bunlar aşağıdakı nezeri-elmi şekilde paylaşır: 1) milli; 2) ictimai; 3) halq-kendli; 4)  ferdi; 5)  sosial; 6) beşeri, dünyevi hiss ve düşünceler, davranışlar, münasibetler üzerinde köklenen ezemi ferdi-sosial ve s.

            Tedqiqat mövzusu kimi müeyyenleşdirdiyimiz müasir Azerbaycan dramaturgiyasında, hüsusen İlyas Efendiyevin dram yaradıcılığında  müşahide olunan psihologizm  janrın özünemehsus spesifik cehetleri ile  şertlenir. Başqa sözle,  dram eserlerinde özünü gösteren  psihologizm nesrdeki kimi  hemişe adi epik temkini, veziyyeti ile  qalmır, burdakı psihologizm  daha çoh  fikirler, ehtiraslar, harakterler, menafeler toqquşması  müqabilinde  yaranır, hadise, prosesler keskin şekilde qoyulur ve sona  qeder bu  gah qalhma, gah enme  istiqametinde ardıcıl ve davamlı olaraq  inkişaf etdirilir. Dramda  heyat hadiseleri ve harakterlerin  teşekkülü, inkişaf prosesi zahiri ve dahili hereketin üzvi elaqesi ile  seciyyelenir. Bu hereket ise müeyyen  haraktere ve düşünce terzine malik müeyyen adamlar terefinden edilir. Hereketin müeyyen adlandırılması da  ele bununla ayırd edilir, onda demeli, buradan tebii olaraq hereketi doğuran  iki sebeb meydana çıhır: fikir ve harakter – bunların  sayesinde adamlar ya müveffeq olur, ya da  uğursuzluğa düçar olur, harakterler dedikde iştirak eden şehsleri neye göre mühtelif adamlar adlandırdığımızı, fikir ise – danışanların müeyyen bir şeyi ne ile  sübuta yetirmelerini ve ya sadece olaraq öz   mülahizelerini söylemeleri [3,55] önde dayanır. Bu bahımdan zahiri hereket bedii hadise ve harakterlerin  zahiri  proses ve davranışların açıq hereket forması, reallığı ile cereyan  edirse, hemin prosesin mahiyyeti bilavasite dahili-psiholoji hereketin real mentiqi neticesi ile  şertlenir. «Zahiri hereket  dramda hadiseler  ve harakterlerin, ideal  ve dünyagörüşünün, heyat bahışlarındakı ziddiyyetin, münaqişenin açıq  mübarize forması, dahili hereket ise  adamların  öz meqsedlerine  çatmaq üçün üstüörtülü, dolayı ve mentiqi mübarize üsulu, psiholoji çarpışma» (kursiv – H. Turaboğlu) prosesdir [41,52]. Dramda   zahiri hereketin  real bedii tezahürü olan  her replikada, deyek ki, obrazların birinin digeri ile olan real münasibetinin, onların  heyata, cemiyyete bahışlarındakı  bu ve ya diger tereflerinin  zahiri açıqlanması ile  tezahür edir, yahud da  dahili «şüuraltı» fikir ahınına  zahiri, açıq şerh verir. Zahiri hereket  müeyyen bedii mekan ve zaman dahilinde tamaşaçıda ve ya ohucuda  müeyyen fiziki-bioloji qıcıqlanmalar oyadaraq sonrakı prosesin bedii  derki üçün  zemin yaradır. Demek sehnedahili zahiri hereket bilavasite hemin  hereketin dahili  psiholoji hereketin real  mentiqini teleb edir. Başqa sözle,  zahiri hereket  dahili hereketin tezahür formasıdır. Bu ise öz növbesinde onu gösterir ki, lirik, epik, edebi növlerde olduğu kimi dram yaradıcılığında müşahide olunan  psihologizmin özünehas  spesifik cehetleri ile üze çıhması üçün geniş bedii imkanlar, yüksek estetik  hellini gözleyen bedii şertleri var. Bu bahımdan fikrimizce, bünövresi M.F.Ahundovla başlanan milli dramaturgiyamızda müşahide olunan tarihen edebi-estetik funksiyanı  yerine yetiren ve mahiyyet etibarile harakterine, mövqeyine, tipine göre özünehas spesifik cehetleri ile ferqlenen psihologizmin  şerti olaraq   tarihen bedii-estetik telebler cehetden qoyuluşu esasen aşağıdakı şekilde müeyyenleşir: 1) M.F.Ahundovun dramaturgiyasındakı psihologizmin mezmununda millilik, milli-ferdi hüsusiyyetler dayanır. Buradakı psihologizm komik-satirik fonda teqdim olunur; 2) N.Vezirov, E.Haqverdiyev, N.Nerimanov dramaturgiyasındakı psihologizm milli mahiyyetli,  komik- satirik, hem de ciddi-dramatik  ve facievi planda eks etdirilir; 3) C. Memmedquluzade dramaturgiyasındakı psihologizmin mahiyyet ve mezmununda bütöv halq,  kendli psihologiyası dayanır.   Burdakı psihologizm tragikomik ve satirik fonda teqdim olunur; 4) C.Cabbarlı dramaturgiyasındakı psihologizmde  felsefi-romantik, şerti-metaforik, mistik mahiyyetli, beşeri, dünyevi hiss ve düşünceler dayanmaqla ezemi-ferdi-sosial, hem de milli psihologizmdir. Burdakı psihologizm esasen ciddi-dramatik ve facievi şekilde qabardılır; 5) H. Cavid dramaturgiyasındakı psihologizm felsefi-romantik, şerti-metoforik,  mistik mahiyyetli, beşeri, dünyevi hiss ve düşünceler  fonunda dayanan ezemi-ferdi-sosial psihologizmdir. Burdakı psihologizm ciddi- dramatik ve facievi planda teqdim olunur; 6)Ü.Hacıbeyov dramaturgiyasındakı psihologizm milli mahiyyetli, satirik planlı; 7)  S. Vurğun dramaturgiyasındakı psihologizm milli, hem de beşeri  hiss ve düşünceler fonunda gerçeklenen ezemi- ferdi-sosial psihologizm, ciddi-dramatik, felsefi-romantik planlıdır; 8) M.Hüseyn, M. İbrahimov  dramaturgiyasındakı psihologizm  ferdi-sosial ruhlu, ictimai psihologizm, ciddi-dramatik ve satirik planlı; 9)S. Rehman  dramaturgiyasındakı psihologizm  ferdi-sosial ruhlu, satirik seciyyeli; 10) İ.Efendiyev dramaturgiyasındakı psihologizm   lirik-romantik, ferdi-sosial mahiyyetli, ciddi-dramatik planlı; 11) İ.Qasımov, B Vahabzade, Anar, N.Hezri, Elçin, Rüstem ve Maqsud İbrahimbeyovlar  dramaturgiyasındakı psihologizm   ferdi-sosial mahiyyetli, ciddi- dramatik, qismen satirik planlı (Anar,  Elçin); 12) E. Emirli, F.Mustafa, E. Mehreliyev pyeslerinde lirik-romantik ve felsefi, hemçinin sert-realist ve ferdi-sosial, dramatik, melodramatik (F.Mustafa); 13) Yeni yazarlardan Vefadar pyeslerinde sert-realist, ferdi-sosial, dramatik, A.Hesenoğlu pyeslerinde şerti metaforik-mifik-felsefi ve sert-realist, hemçinin beşeri, dünyevi hiss-düşünceler fonunda gerçeklenen ezemi-ferdi-sosial ve dramatik planlı; 14) İbrahim İbrahimli dram yaradıcılığında sert-realist qatla üzvi elaqelenen haotik hiss-düşünceler, münasibetler, davranışlar üzerinde köklenerek meydana çıhan mistik mahiyyetli ve ferdi-sosial, dramatik planlı ve s.

            Müasir Azerbaycan  dramaturgiyasında, hüsusen İ.Efendiyevin dram yaradıcılığında müşahide olunan lirik-romantik yönlü psihologizmi şertlendiren üsul ve vasiteler janrın spesifik poetik tecessüm  formaları ile vehdetde şerti olaraq  aşağıdakı  şekilde müeyyenleşir: 1) bedii obrazda yaddaş psihologiyası ve onun «men»de ifadesi ve özünütehlil harakterde psihcloji  alemin  teşekkül üsulu kimi; 2) dialoq ve monoloqda bedii veziyyet harakterin   psiholoji özünüifade  mekanı kimi; 3) müellif   remarkasında zahiri  ve dahili  hereketin ve veziyyetin bedii psiholoji  tesviri ve peyzaj, mekan, eşya  komponentlerinde dramatik psihologizmin tecessümü; 4) dahili dialoqda bedii şertilik psihologizmin dahili şerti bedii keyfiyyeti kimi  ve ya  heyali-psiholoji bedii sehne, yahud obraz-harakterin real ve şerti «men»i  ile dahili söhbeti; 5) bedii dil  ve ad  psiholoji portretin şerti bedii işaresi kimi. Nezere çatdıraq ki, qeyd olunan bedii üsul ve  vasiteler, bezen, hetta qovuşaraq  meydana çıhır. İ.Efendiyevin dramaturgiyasında müşahide olunan lirik-romantik  temayüllü psihologizm aşağıdakı pyeslerde eksini tapır: «Sen hemişe menimlesen» yahud «Boy çiçeyi» (1964), «Menim günahım» (1967), «Unuda bilmirem» (1968), «Mehv olmuş gundelikler» (1969), «Mahnı dağlarda qaldı» (1971), «Dağlardan gelen ses» (1976), «Büllur sarayda» (1983), «Bizim qeribe taleyimiz» (1988) ve başqa   bu kimi eserlerde  qabardılaraq üze çıhan şehsiyyet, onun ferdi taleyi, aile, sevgi problemi bedii forma ve mezmun  bahımından lirik-romantik qatda gerçeklenen psihologizmin dahili mahiyyetinde estetik hellini tapır. İ.Efendiyev yaratdığı obrazların bedii teqdiminde suretlerin  menevi alemine nüfuz ederek onların özünemehsus konkret dahili dünyası, hissi-emosional veziyyetini, heyata, cemiyyete, insanlara münasibetini lirik-romantik qatda ve aydın bedii-psiholoji çalarları ile inikasına nail olur. Tenqidçi, edebiyyatşünas alim Qurban Bayramovun araşdırmalarında  tohunduğumuz  mövzu ile bağlı bir neçe mühüm meqam diqqeti çekir. Müellifin «Lirik qehreman ve zaman»  monoqrafiyasında poeziyada müşahide olunan lirik qehreman, lirik harakter ve  ümumilikde  lirik hüsusiyyetin ümumileşmiş elmi-nezeri konseptual mühakimelerini, fikrimizce, nesr ve dram eserlerinde izlenilen mövzu, ideya, obraz, harakter, personajlar dünyası ve ümumiyyetle, eserin bedii tohuması, arhitektonikasında öne çekilen lirik hett, üslub, temayülün nezeri esası kimi de deyerlendirmek olar. Tedqiqatçının nezerince, ümumiyyetle, «lirik yaradıcılıq gerçekliye daha çoh hissi-emosional bahışdır. Gerçekliye hissi münasibetde şehsiyyetin– yaradıcının (obrazlar aleminin – elave bizimdir – H.Turaboğlu) mühtelif harakter cizgileri, psihologiyası, ictimai-etik ve estetik görüşünün müeyyen cehetleri gerçek alemin çoh rengareng tezahürleri ile birleşerek…eks olunur [8,23]. Alimin haqlı qenaetine göre, mehz  «hiss lirikanın  (ve lirik obrazlar dünyasının – elave bizimdir – H.Turaboğlu) predmetlerinden biridir, obrazın teşekkül vasitesi  psiholoji veziyyetin bir anı (ve bütöv anı – elave bizimdir – H.Turaboğlu) hiss kimese.. kiminse…neyese  ve ya kimese münasibetidir…lirik yaradıcılıqda (ve üslubda – elave bizimdir – H.Turaboğlu) bu ümumi..aparıcı edebi obraz…gerçekliye konkret münasibetde, konkret şerait dahilinde…psiholoji veziyyetin tercümanıdır» [8,21]. Kamil Quliyev bu bahımdan eserde qabarıq nezere çarpan lirik, hem de romantik üslubun ohşar ve ferqli ve özünehas spesifik tereflerine aydınlıq getirir. Tedqiqatçıya göre, «varlığa  felsefi münasibet, predmeti felsefi cehetden ehate etmek meyli, felsefi ümumileşdirmeler lirik üslubun başlıca hüsusiyyetlerindendir. Lirik üslubda yazılmış eserlerde bezen hadiseler birinci şehsin dilinden (dram eserlerinde bu personajların qavrayışından sehneleşerek – elave bizimdir – H.Turaboğlu) neql olunur. Bele  eserlerde etraf mühitin predmet ve hadiseleri, ictimai mezmun, hiss ve heyecanlardan süzülerek esere gelir. Etraf mühit  qehremanların dahili alemi, onların hiss ve heyecanları vasitesile eks etdirilir… insanın , dünyanın ve beşeriyyetin taleyi haqqında menevi-ehlaqi problemler…geniş yer tutur [14,119-200]. Müellif doğru olaraq bu qenaetdedir ki, romantik üslubda senetkarın (ve ya qehremanın, obrazlar aleminin – elave bizimdir – H.Turaboğlu) subyektiv ehvali-ruhiyyesine, hiss ve heyecanlarına, teessüratlarına  geniş yer  verildiyi halda.lirik üslubda qehremanın dahili alemi onu ehate eden varlıqla ayrılmaz üzvi vehdet halında tesvir (ve teqdim – elave bizimdir – H.Turaboğlu) olunur. Lirik üslubda serbest tehkiyeden (dram eserlerinde personajın dahili dialoqundan – elave bizimdir – H.Turaboğlu)  çoh istifadeye, meselen,  hatirelere, tarihi ekskursiyalara, avtobioqrafik epizodlara geniş yer verilir [14,200]. Bu bahımdan İ.Efendiyevin  dram yaradıcılığında müşahide olunan psihologizmde  obrazlar aleminin etraf gerçeklikle bağlı hissi-emosional veziyyeti, onların davranışları, münasibetleri mehz lirik-romantik qatda üzvi, vehdet halında qovuşaraq ümumileşir.

Edebiyyat

1.        Adilov Musa. Klassik edebiyyatda dil ve üslub. Bakı, Maarif, 1991. s.85-99, 234 s.

2.      Andreev Ö. Çelovek v mire poiski i utverjdeniye priüipov socialno-psiholoqiçeskoqo analiza v sovetskoy literature 20-30-qodov / V kniqe: «Problemı psiholoqizma v sovetskoy literature», Leninqrad, 1970, v str.58-101, 396 s.

3.      Aristotel. Poetika. Bakı, Azerneşr, 1974, 192 s.

4.      Bayramov Qurban. Lirik qehreman ve zaman. Bakı, Elm, 1986, 140 s.

5.      Bayramov E. S. Şehsiyyetin teşekkülünün aktual psiholoji problemleri. Bakı. Azerneşr, 1981, 190 s.

6.      Bayramov E. S., Elizade E.E. Psihologiya. Bakı. Maarif, 1984,  540 s.

7.       Baytü V. (QDR) Zametki o psiholoqiçeskom analize v sovremennoy sovetskoy proze / V kniqe: «Problemı psiholoqizma v sovetskoy literature», v str.283-292.

8.       Boryev Y. Estetika. Bakı. Genclik. 1980, 222 s.

9.      Britikov A., Şatalin.M. Stanovlenie psiholoqizma  v «derevenskoy» proze (20 naçalo, 30-h qodov) / V kniqe:  «Problemı psiholoqizma v sovetskoy literature», v str.102-149.

10.  Vıqotskiy L.S. Psiholoqie iskusstva. Moskva. Pedoqoqika. 1987. 344 str.

11.  Qasımlı Meherrem. Ozan – aşıq seneti. Bakı, «Uğur», 2003, 308 s.

12.   Qinzburq Lidie. O psiholoqiçeskoy proze. Leninqrad. Hudojestvennae literatura.  Leninqradskoe   otdelenie. 1977, 443 str.

13.  Qroznova N. İz nablödeniy nad osobennostemi psiholoqizma  v triloqii K.Fedina (v svezi s problemoy istoriçeskoqo vremeni L.Leonova) / V kniqe «Problemı psiholoqizma v sovetskoy literature». v str.254-282.

14.  Quliyev Kamil. Edebiyyatımızda sosialist realizmi. Bakı, Yazıçı, 1988, s.208.

15.   Quleev N.A. Teorie literaturı. Moskva. «Vısşae şkola». 1985, 271 str.

16.   Dadaşov Aydın.  Müsteqillik dövrünün dramaturgiyası, (teatr dramaturgiyasında mövzu, struktur, üslub ve janr problemleri). Bakı, 2005, 218 s.

17.   Dementyeva L. İz nablyudeniy nad  masterstvom Qorkoqo – psiholoqa (jizn Klima Somqina) / V kniqe «Problemı psiholoqizma v sovetskoy literature». str. 197-222.

18.   Zayüeva İ.A. Osobennosti hudojestvennoqo psiholoqizma v romane  M.Ö.Lermontova «Qeroi naşeqo vremeni» // «Filoloqiçeskie nauki». 1982. № 2 (128), Moskva, «Vısşae şkola»,s. 50-58.

19.   Zatonskiy D. İskusstvo romana  i XX vek. Hudojestvennae literatura. Moskva, 1973, 536 s.

20.  Zisğ A. İsskustvo i gstetika. Moskva. «İskusstvo», 1975, 448 str.

21.  İezuitov A. Problema psiholoqizma v estetike i literature / (V kniqe: «Problemı psiholoqizma v sovetskoy  literature»), v str.39-57 

22.  İmanov Muhtar. Müasir Azerbaycan nesrinde psihologizm (1960-1970-ci iller). Bakı, Elm, 1991, 144 s.

23.    İmihelova S.S. Sovremennıy qeroy v russkoy sovetskoy dramaturqii 70-h qodov. «Nauka», Sibirskoe   otdelenie, Novosibirsk, 1983,128 s.

24.     Krılov V. Konsepüie  novoqo çeloveka i prinüipı raskrıtie vnutrennoqo mira qeroev u L.Leonova  / V kniqe: «Problemı psiholoqizma v sovetskoy literature». v str.223-253

25.     Kurova.K. Vnesöjetnıe glementı i vnutrenniy mir qeroe. / V kniqe «Problemı psiholoqizma v sovetskoy literature», v str.372-394

26.  Nebiyev Azad. Azerbaycan halq edebiyyatı. I hisse. Bakı, «Turan», 2002, 678 s.

27.   Pavlovskiy A. O psiholoqiçeskom  analize v sovetskoy literature (V istoriqrafiçeskom aspekte) / V kniqe «Problemı psiholoqizma v sovetskoy literature», v str. 331-371

28.  Rehimli İlham. Senet yolu, senetkar ömrü.  Bakı, Yazıçı, 1988, 224 s.

29.  Smorodin A.,  Stanovlenie soüialistiçeskoy liçnosti  i literatura 30-h qodov. (Oçerk, rasskaz, roman) / V kniqe «Problemı psiholoqizma v sovetskoy literature», v str. 150-196

30.  Sefiyev Arif. Azerbaycan dramaturgiyası müasir merhelede (1960-1980-cı iller). Bakı, Ozan, 1998, 276 s.

31.  Talıbzade Kamal. Seçilmiş eserleri. İki cildde, I cild, Bakı, 1991, 393 s.

32.  Fellini  Federiko.  Sbornik.. Sostavlenie sbornika  i komentarii  Q. Boqemskoqo. İtalenskiy tekst perevela A. Boqemskae. «İskustvo», Moskva, 1968, 288 s.

33.  Şemsizade Nizameddin. Müsbet qehremanın edebi taleyi «Yaradıcılıq metodu meseleleri»  kitabında. Bakı, Elm, 1989, s. 41-56, 150 s.

34.  Elimirzeyev Halid. «Kitabi- Dede Qorqud» dastanında şehsiyyet ve cemiyyet problemi. Bakı, Elm, 2000, 84 s.

35.  Elimirzeyev Halid. Bedii heqiqet uğrunda.  Bakı, Yazıçı,  1984, 244 s.

36.  Elimirzeyev Halid. Nizami Gencevinin insan konsepsiyası. Bakı, Genclik, 2001, 354 s.

37.  Elekberli Eziz. Dramaturgiyada senetkarlıq ahtarışları (bedii şertilik),  (1960-1980-cı iller), Bakı, «Ağrıdağ», 1997, 118 s.

38.  Protçenko V. Çelovek i eqo trud v sovremennoy   povesti o derevne /

      V kniqe «Problemı psiholoqizma v sovetskoy literature», v str.293-330

39.  Mütellimov Tehsin. Ebdürrehimbey Haqverdiyevin poetikası, Bakı, Yazıçı, 1988. 328 s.

40.  Ehmedov Bedirhan. Azerbaycan satirasının  inkişaf  problemleri (1920-1980-cı iller). Filologiya elmleri doktoru alimlik derecesi almaq üçün teqdim edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı, 2005, 46 s.

41.  Allahverdiyev Mahmud. Teatr tenqidi ve müasirlik. Bakı, Maarif, 1990,

     192 s.