Şəhla Nağıyeva
Poeziya tərcüməsinin bəzi məsələləri
Bakı
2011
Mündəricat
§1. Bədii tərcümə tarixinə
nəzər.......................................
§2
Azərbaycan və ingilis poeziyasında forma:
qarşılıqlı tərcümənin problemləri..................................................................................................
§3.
Tərcümə: məzmun, ritm, intonasiya, qafiyə və
orijinalın ruhu...........................................................................................................
§4. Mütərcim
mövqeyi............................................................................
§5.
Klassik və müasir poeziyanın ingilis dilindən tərcüməsi:
şeirin ruhu və
adekvatlıq..................................................................................................
§6. Poetik tərcümənin özəlliyi
və gözəlliyi............................................
Əlavə:
Azərbaycan və ingilis
poeziyasından tərcümə
nümunələri..................................................................................................
Ədəbiyyat siyahısı.....................................................................................
Şəhla Bədir qızı
Nağıyeva
Poeziya tərcüməsinin bəzi məsələləri.
Dərs vəsaiti
Bakı 2011
Tədris
prosesində bədii tərcümənin, xüsusən də
poetik tərcümənin öyrənilib
araşdırılması xüsusi diqqət tələb edir.
Bu sahədə tələbələr üçün
ayrıca vəsaitin azlığını nəzərə
alan müəllif ayrı-ayrı mənbə, nəşr, eləcə
də toplu, məcmuə və internet saytlarında poetik tərcüməyə
dair mühakimə və fikirlər nəşrə təqdim
edilən dərs vəsaitində ümumiləşdirilmişdir.
Vəsaitdə
bədii tərcümənin
tarixi, Azərbaycan və ingilis poeziyasında formal quruluş:
qarşılıqlı tərcümənin özəllikləri,
eləcə də tərcümə prosesində bir sıra digər
vacib problemlərin aradan
qaldırılıması yolları haqqında təhlil və
şərhlər verilmişdir.
Azərbaycan
şairlərinin ingilis dilinə tərcümələri ilə
yanaşı poetik tərcümədə adekvatlıq, məzmun
və forma vəhdətinin və s. ortaya
çıxardığı problemlərə dair materiallar təqdim
edilmişdir.
Dərs
vəsaiti respublika ali məktəblərinin filologiya (ingilis
dili və ədəbiyyatı) fakültələrinin bakalavr
pilləsində təhsil alan tələbələr
üçün nəzərdə tutulmuşdur. “Bədii tərcümə”
fənninin tədrisi üçün 60 auditoriya saatı
müəyyənləşdirilmişdir. Həmin saatlardan 30
saat vəsaitdə nəzərdə tutulan mövzuların
öyrənilməsinə həsr edilə bilər.
§1. Bədii tərcümə tarixinə nəzər
Bədii
tərcümə - bədii əsərin bir dildən başqa
dilə çevrilməsi ədəbi yaradıcılıq
növü kimi tanınıb. Bədii tərcümə digər
təecümə nümunələrindən orijinal bədii
yaradıcılıqla bilavasitə bağlılığı
ilə fərqlənir. Çünki bədii tərcümədə
söz estetik mahiyyət kəsb edir. Bədii tərcümə
həm də orijinal yaradıcılıqdan tərcümə
obyektindən asılılığı ilə fərqlənir.
Bədii
tərcümə tarixi hər bir xalqın milli ədəbiyyat
tarixinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Deməli, inkişaf
səviyyəsindən, tarixindən və dünya
miqyasında oynadığı roldan asılı olmayaraq
bütün xalqların ədəbiyyatında bədii tərcümə
xüsusi rola malikdir.
Doğrudur,
hələ lap qədim dövrlərdən başlayaraq
dünyanın müxtəlif yerlərində bədii tərcümə
işinə maraq göstərilmiş, yeni bədii tərcümə
nümunələri meydana gəlmişdir. Lakin tərcüməyə
belə maraqla yanaşı elə qədim dövrlərdən
bəri bədii tərcüməyə fərqli
baxışlar da mövcud olmuşdur. Tarixin müxtəlif mərhələlərində,
ümumiyyətlə, bədii tərcümənin
orijinalın təhrif olunması vasitəsi kimi əleyhinə
çıxanlar, bu işin mənasız məşğuliyyət
kimi dəyərləndirənlər tapılmışdır.
Lakin bədii tərcümə sənətinə ziddiyətli
baxış və münasibət bu sənətin
qarşısını ala bilməmiş, bədii tərcümə
ədəbi yaradıcılıq növü kimi
formalaşmışdır.
Bədii
tərcümə bu günkü ədəbi
yaradıcılıq növü səviyyəsinə
çatınca uzun və tarixi bir yol keçmişdir.
Mütəxəssislər mədəniyyətlərarası
körpü rolunu oynayan tərcümənin bir sənət kimi lap
qədimlərdən
mövcud olduğunu
çoxdan sübut etmişlər. Ilk tərcümə
nümunlərinin qədim Misirdə olduğu
düşünülür. Bu nümunələr qədim
şumer eposu olan “Qilqamış”dan
parçaların bir neçə
Asiya dillərinə tərcümələri hesab edilir. Bu
dövr üçün yunan dilindən tərcümələr
də səciyyəvi xarakter daşıyır. Həmin vaxt yəhudilər Mesapotamiyadan
köləlikdən azad olub öz ölkələrinə
qayıdanda Müqəddəs
kitablarının dilini başa düşmədiklərinə
görə onların tərcümə edilməsini tələb
etmələrinə dair bir sıra hekayətlər
yaranmışdır.
Təxminən eramızdan əvvəl
1300-cü ildə “Əhdi-Ətiq” (“Old Testament”) tərcümə edilmişdir. Misir fironu
II Psamtikin hakimiyyəti
dövründə (e.ə. 595-589) gənc oğlanlar təhsil
alıb tərcüməçi olmaq üçün Misirdən
Yunanıstana göndərilirdilər. Deyilənə görə
Makedoniyalı İsgəndər İranla müharibə
apararkən fars mənşəli bir gənc onu müşaiət
edirdi.
Hələ
“eramızdan əvvəl III–II əsrlərdə Luçiy Liviy Andronik
Homerin məşhur “Odisseya” əsərini latın dilinə tərcümə edərək
dünya ədəbiyyatı
tarixində bədii tərcümənin bizə məlum nümunəsini yaratmışdır” (38, 555-557).
Bu
kiçik nümunələr də tərcümə tarixinin
qədimliyindən xəbər verir. Lakin bədii tərcümənin
tarixinin daha qədim dövrlərə gedib
çıxdığını da söyləmək
mümkündür. Hələlik
mütəxəssislər bədii tərcümə tarixini
bu əsərin adı ilə əlaqələndirilər.
Məlum
məsələdir ki, bütün xalqların ədəbi
fikrinin inkişafında, eləcə də ədəbi dilinin
formalaşmasında daha çox inkişaf etmiş
qonşu xalqların ədəbiyyatından
edilən müxtəlif tipli iqtibaslar da mühüm rol
oynayır və bu iqtibasların özlərini də
müəyyən mənada
bədii tərcümənin ilk nümunələri hesab etmək
olar. Belə iqtibaslar da bədii tərcümə kimi müxtəlif
xalqların ədəbi dilinin inkişafında müəyyən
əhəmiyyətli mərhələ rolunu oynamışdır.
Martin
Lüterin (1483-1546) orijinaldan (yunancadan və yəhudi dilindən)
tərcümə etdiyi “Bibliya” alman dilinin inkişafında
mühüm rol oynamışdır. O, filoloji səliqəni
deyil, mətnin şərhi
və aydınlığı prinsipindən
çıxış edərək müqəddəs kitabı danışıq dilinə çevirməyə
çalışmışdır. Bununla da almanlar arasında
canlı xalq dilini yazılı dilə çevirən
mütərcimlərin lideri olmuşdur. Onun
tərcüməsi, özü demişkən,
“ürəyə nüfuz edir, burada yenidən səslənir”.
Bu tərcümə ilə M. Lüter alman milli dilinin inkişafına təkan vermişdir.
“Bibliya”nın
orijinaldan ingiliscəyə tərcümələri
sırasında M. Lüterin müasiri olan Uilyam Tindeil
(1495-1536) barədə oxşar fikri söyləmək mümkündür.
Yunancadan və yəhudi dilindən sadə ingilis
danışıq dilinə
çevirdiyi “Bibliya” ilə Tindeil, bir çox nüfuzlu
rəylərə görə, ingilis dilinin atası
adlandırılmağa C.Çoserdən daha çox layiqdir (10,
215).
Müqəddəs
kitabımız olan “Qurani-Kərim”ın də müxtəlif
dünya xalqlarının dillərinə tərcümə edilməsi
sadəcə İslam ehkamlarının
çatdırılması deyil, bütövlükdə
müsəlman aləminin milli-mənəvi dəyərlərinin
təbliği və öyrənilməsi baxımından əhəmiyyətlidir.
Azərbaycanda
bədii tərcümənin ilk nümunələri orta əsrlərdə
yaranmış, XIX əsrdə geniş vüsət
almışdır. A.A.Bakıxanov vaxtilə rus ədəbiyyatından
kifayət qədər kamil tərcümələr etmiş,
M.F.Axundov özünün “Puşkinin ölümünə
Şərq poeması”nı rus dilinə çevirmişdir.
M.F.Axundovun
komediyaları 1853-cü ildə Tiflisdə rus dilində nəşr
olunmuş, sonralar bu əsərlər fars və Qərbi Avropa
dillərinə tərcümə edilmişdir.
M.
F. Axundov tərcümənin əhəmiyyətini yüksək
qiymətləndirdiyi üçün tərcüməçinin
öz işinə xüsusi qayğı ilə
yanaşmasını zəruri hesab edərək
yazırdı: “….Tərcümənin…. əsas şərti budur ki, onda
orijinaldan nə artıq, nə də
əskik bir şey olsun... Avropada məlum olmayan şəxs
adları, bir çox elmi istilahlar, yer və ölkə
adları vardır ki, onları islam xalqlarının əsas
dilləri olan 3 dildən (türk, ərəb və fars dillərindən)
birinə tərcümə etmək çətindir, buna
görə də onlar olduğu kimi saxlanılmaıdır”.
Böyük dramaturq bədii tərcümə
prosesində orijinala sadiq qalmaq, orijinal mətni cüzi də
olsa, bəzən başqaları üçün “yersiz görünən parçaları
belə ixtisar etməməyi vacib sayır.” M. F. Axundov hər hansı bir əsəri
tərcümə edərkən tərcüməçinin
yerli şivə və ləhcədən, xalq
danışıq dilindən istifadə etməsini də məqbul
hesab edir: çünki belə
tərcümə əsərləri tərcümə mətninin
asan başa düşülməsinə xeyli köməklik
göstərir. Bu haqda o, 1870-ci
ildə Fətəli şah Qacarın oğlu şahzadə Cəlaləddin
Mirzəyə göndərdiyi məktubunda
yazırdı: “….əgər əslində fars olub türkcəni
lazımınca bilən Tehran ziyalılarından biri bu “təmsilatı”
(M. F. Axundovun dram əsərləri nəzərdə tutulur) kitabda göstərilən
şərtlər və qaydalar üzrə, bir şey əskiltmədən,
sözçülüyə və qafiyəpərdazlığa
yol vermədən, farsların yazı qaydalarına deyil,
danışıq qaydalarına əsasən, sadə bir
şivə ilə türk dilindən fars dilinə tərcümə
və çap edib yayarsa… xalqa böyük xidmət etmiş
olar ” (26).
XIX
əsrin ikinci yarısında Mirzə Şəfi Vazehin
şeirləri Avropa dillərinə, o cümlədən rus
dilinə tərcümə olunmuşdur.
XX
əsrin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycanda
tərcümə işi xüsusi inkişaf yoluna
çıxmışdır.
Azərbaycan dilindən xarici
dillərə tərcümə tarixi isə bir qədər
qədimdir. Belə ki, hələ 1551-ci ildə fransız
səfiri sifəti ilə İstanbulda səyahətdə olan
Nikolas Nikoley Türkiyədə mövcud dini
təriqətləri, o cümlədən
hürufiliyi xarakterizə edərkən görkəmli
Azərbaycan şairi Nəsimi haqqında da söhbət
açmışdır (54, 185).
Qeyd edək ki, səfirin dini təriqətlərə
marağı Nəsimi poeziyasının tam dərkinə
çevrilməmişdir. Amma hər halda Nikolas Nikoleyin bu sənətkarın
yaradıcılığı ilə tanış olması və
öz qeydlərində bundan söhbət açması Qərbdə
mədəniyyətimizə böyük maraq yaranmasından xəbər
verir.
Füzulinin ingilis
şərqşünaslığında
öyrənilməsinə dair çoxsaylı
tədqiqatların müəllifi olan Leyli Əliyeva
Nikolas Nikoleyin bu xidmətini qeyd etməklə yanaşı
Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrinin
Qərbi Avropa dillərinə əhatəli
tərcüməsinin XVII, xüsusilə XVIII
əsrlərə təsadüf etdiyini
vurğulamışdır: “Bu vaxtdan etibarən Xaqani, Nizami,
Nəsimi, Füzuli kimi klassiklərin əsərləri
Avropada öyrənilməklə bərabər, eyni zamanda
əcnəbi xalqların dillərinə də
tərcümə edilməyə başlanmışdır” (5,
13).
Doğrudur, tanınmış
tədqiqatçı alim Şahin Xəlilli bu mülahizə
ilə razılaşmır: “Klassik sənət incilərimizin
ərəb, yaxud fars dillərində
yazıldığını nəzərə alsaq, ingilis
şərqşünaslığının mətnlərində
daha çox ərəb, yaxud fars nümunələri kimi
tərcümə edilmiş sənət
varlığımızın tarixinin bir tədqiqatla
aydınlığının yaradılması çox
azdır. Bu baxımdan L.Əliyevanın göstərdiyi
əsrlərdən əvvəl ədəbiyyatımızdan
edilmiş tərcümələrin olmaması həqiqəti
ilə heç cür razılaşmaq mümkün deyildir” (21, 163).
Bu ehtimalın yaşamaq hüququ vardır. Lakin o da həqiqətdir
ki, hələlik daha qədim dövrlərə gedib
çıxan nümunələr olmadığı
üçün gostərilən tarixlə kifayətlənməli
oluruq. Beləliklə, tədqiqatçıların əksəriyyəti
hələlik bu fikirdədir ki, Azərbaycan ədəbiyyatı
nümunələrinin Avropa dillərinə, xüsusən
ingilis dilinə əhatəli tərcüməsi XVII–XVIII əsrlərə
təsadüf edir. Bu
dövrdə Avropa tədqiqatçıları, habelə
ingilisdilli tədqiqatçılar ayrı-ayrı Azərbaycan
şairlərinin əsərlərini öyrənməklə
yanaşı, onları tərcümə etməyə də
meyl göstərmişlər. Lakin Azərbaycan ədəbiyyatı
nümunələrinin tərcüməsi sahəsində XIX əsrdə
və XX əsrin əvvəllərində daha çox iş
görülmüşdür.
1786-cı ildə Vilyam Cons “Sirlər
xəzinəsi” poemasını nəsrlə ingilis dilinə
tərcümə etmiş və bu tərcümə V.Consun
ölümündən sonra – 1804-cü ildə Londonda
nəşr olunmuşdur (21, 163).
Ümumiyyətlə, ingilisdilli ədəbiyyatda Nizami
yaradıcılığına maraq olduqca böyük
olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, görkəmli Azərbaycan
şairinin ingilis dilində öyrənilməsi və nəşri
tarixinə xüsusi tədqiqatlar və məqalələr həsr
olunmuşdur. Müxtəlif illərdə A.Krımski,
Y.Bertels, Ə.Seyidzadə, Ə.Ağayev, S.Devek, V. Destgerdi,
S.Nəfisi və başqa tədqiqatçı alimlər
Nizaminin ingilis dilində öyrənilməsi tarixindən
söhbət açmaqla bərabər Nizami əsərlərinin
ingilis dilinə tərcüməsinin keyfiyyəti haqqında
da müəyyən mülahizələr
yürütmüşlər.
Mütəxəssislərin əksəriyyəti bu
fikirdədir ki, Azərbaycan ədəbiyyatının
ingilisdilli ölkələrdə ən tanınmış
nümayəndəsi Nizami Gəncəvidir. Mütəfəkkir
şairin ayrı-ayrı əsərlərindən
parçalar, eləcə də bütöv əsərləri
müxtəlif illərdə ingilis dilinə
çevrilmişdir. Nizaminin yaradıcılığına
ingilisdilli mütərcimlərdən Ceyms Atkinson da müraciət
etmiş, şairin "Leyli və Məcnun"
poemasını birbaşa farscadan ingilis dilinə
çevirmişdir. Azərbaycan şairinin incə, romantik əhvallı
əsəri romantizmin Avropa və Amerikada çiçəkləndiyi
bir dövrdə - 1836-cı ildə çapdan
çıxmış, həmin ölkələrdə
yüzlərlə oxucunun böyük marağına səbəb
olmuşdur. Bu marağın nəticəsidir ki, C.Atkinsonun eyni
tərcüməsi 1894-cü ildə təkrar nəşr
edilmişdir.
Tədqiqatçı X.Hüseynov XIX
əsr ingilis nizamişünaslığından bəhs
edərək 1844-cü ildə ingilis alimi N.Blandın
“Sirlər xəzinəsi”nin elmi-tənqidi mətnini
hazırlamaqla yeni istiqamətli bir tədqiqatın
əsasını qoyduğunu vurğulamışdır (8,
29).
1881-ci ildə Nizaminin daha bir poeması - "İskəndərnamə"
ingilis dilinə çevrilərək Londonda çapdan
çıxmışdır. Bu əsər ingilis dilinə nəsrlə
tərcümə olunmuşdur. Kitab izahlar və mətnə tənqidi
şərhlərlə müşayiət olunur. "Leyli və
Məcnun" poeması 1966-cı ildə İsveçrəli
Doktor R. Qelpkenin tərcümə və redaktəsilə yenidən
çap edilmişdir. Nizaminin fikir dünyasını daha
dolğun çatdırmaq üçün mütərcim əsərin
nəsrlə tərcüməsini yeganə mümkün
variant hesab etmişdir.
Ötən əsrin ikinci onilliyində ingilisdilli
oxuculara N.Gəncəvinin daha bir əsəri - "Yeddi
gözəl" təqdim olunmuşdur.
Şairin "Sirlər xəzinəsi" poeması
isə 1945-ci ildə Londonda ingilis dilində çapdan
çıxmışdır.
XVIII əsrin sonu XX əsrin 60-cı
illərinə qədər olan dövr
tədqiqatçılarından N.V. Klark, Y.Braun, V.Modig,
M.Houtsuman, S.Vilson, Q.Dorab, A.İ.Arberri, Y.Ripka, M.V.Medonald,
Ç.Çarlz və başqaları ingilis
nizamşünaslığının inkişafına təkan
vermiş, bu barədə müəyyən fikirlər
söyləmişlər. Şairin “Leyli və Məcnun”
əsəri dörd dəfə ingilis dilinə
tərcümə olunmuşdur (11, 46).
Nizamidən sonra ingilis tədqiqatçılarının
daha çox müraciət etdiyi şairlərdən biri Məhəmməd
Füzuli olmuşdur. Şairin ingilis şərqşünaslığında
öyrənilməsi tarixindən ilk dəfə görkəmli
rus alimi A.Krımski danışmışdır (68, 132).
Sonralar B.Çobanzadə, H.Araslı, İ.Babayev,
R.Azadə, M.Quluzadə, F.
Qasımzadə, L.Əliyeva və
başqaları bu və ya digər dərəcədə
Füzulinin əsərlərinin ingilis dilinə tərcüməsi
problemlərinə toxunmuş, ingilis ədəbiyyatşünaslığının
bu sahədəki uğurlarından və nöqsanlarından bəhs
etmişlər.
Ingilis
şərqşünası Gibb Füzulinin bir sıra
əsərlərini ingilis dilinə çevirərək
“Osmanlı ədəbiyyatı tarixi” əsərinə daxil
etmişdir (25a).
Bununla yanaşı “Leyli və
Məcnun” poemasının 1970-ci ildə türk şairi Sofi
Nuri tərəfindən edilmiş tərcüməsi
bütün tədqiqatçıların diqqətini cəlb
etmiş və onun ədəbi- bədii keyfiyyətləri
yüksək qiymətləndirilmişdir. S.Nurinin
tərcüməsi Füzulinin “Leyli və Məcnun”
əsərinin ingilis dilində ilk tam nəşri hesab olunur” (14).
Həmin dövrdə Azərbaycan şairi Qazi
Bürhanəddinin bir sıra əsərləri də ingilis
dilinə tərcümə olunmuşdur. Gibb “Osmanlı ədəbiyyatı
tarixi” əsərinin birinci cildində Qazi Bürhanəddindən
bəhs etmişdir. Gibb şairin divanını tədqiq
etmiş və bu mövzu ilə bağlı ən etibarlı
mənbələrlə tanış olmuşdur. Eyni zamanda Gibb
Qazi Bürhanəddinin altı qəzəlini, səkkiz
rübaisini və doqquz tuyuğunu ingilis dilinə
çevirmişdir.
Görkəmli Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin
əsərləri də ingilis alimlərinin diqqətini cəlb
etmişdir. Katlin Burill Nəsiminin rübailərinə dair dəyərli
monoqrafiya yazmış və eyni zamanda onun rübailərini tərcümə
etmişdir. Doktorluq dərəcəsi almaq üçün təqdim
olunan bu əsər 1964-cü ildə Kembric universitetində
müdafiə edilımiş, 1972-ci ildə kitab şəklində
buraxılmışdır. Bu kitab Nəsimi əsərlərinin
ingilis dilinə ilk tərcüməsi hesab olunur.
Bütün bunlarla yanaşı müxtəlif illərdə
Sahib Təbrizi, Fələki Şirvani, M.P.Vaqif, M.Ş.Vazeh və
s. kimi klassik Azərbaycan şairlərinin ayrı-ayrı əsərləri
və ya bu əsərlərdən parçalar ingilis dilinə
tərcümə edilmişdir.
Klassik ədəbi abidəmiz olan “Kitabi-Dədə
Qorqud” dastanının ingilis dilinə tərcüməsinə
ötən əsrin 60-cı illərindən sonra
başlanmış, dastanın bir neçə tərcümə
variantı meydana çıxmışdır.
Müasir Azərbaycan poeziyası nümunələri
də hələ sovet dönəmində tez-tez ingilis tərcüməçilərinin
diqqətini cəlb etmişdir. Aşıq Ələsgərin,
S.Vurğunun, R.Rzanın və başqalarının əsərlərinin
ingilis dilinə o vaxtkı tərcümələri bu cəhətdən
maraqlıdır.
Sovet dövründə Moskvada dörd dildə (o
cümlədən ingilis dilində də) nəşr olunan
“Sovet ədəbiyyatı” (Soviet literature) jurnalının
1969-cu il dekabr nömrəsinin tamamilə Azərbaycan ədəbiyyatına
həsr olunmsını o dövrdə ədəbiyyatımızın
öyrənilməsi və təbliği sahəsində
kiçik addım hesab etmək olar.
Ötən əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində
Moskvadakı “Proqress” nəşriyyatı tərəfindən
ingilscə buraxılmiş “Azərbaycan poeziyası
antologiyası” isə bu sahədə daha bir uğurlu addım
sayıla bilər. Kitabda həm klassik şairlərimizin əsərərinə,
həm də müasir poeziya nümunələrinə
geniş yer verilmişdir. Bütün bunlar sübut edir ki, Azərbaycan
poeziyası ingilis tədqiqatçıları və tərcüməçilərinin
diqqətini həmişə cəlb etmişdir.
Uzun illər ABŞ-ın Pensilvaniya universitetinin ingilis
dilində buraxdığı “Ədəbiyyat” (Edebiyat)
jurnalı da şərq ədəbiyyatına, o cümlədən
Azərbaycan ədəbiyyatına geniş yer vermişdir.
Maraqlıdır ki, bu jurnalda ədəbi nümunələrimiz
birbaşa Azərbaycan dilindən ingilis dilinə tərcümə
olunmuşdur.
Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra
bütün sahələrdə olduğu kimi ədəbi
nümunələrimizin xarici dillərə, o cümlədən
ingilis dilinə tərcüməsi sahəsində də
mühüm addımlar atılmış, yeni və daha keyfiyyətli
tərcümə nümunələri işıq üzü
görmüşdür. Bu illərdə artıq, demək olar
ki, əksər tərcümələr sovet dönəmindən
fərqli olaraq birbaşa orijinaldan edilmişdir. Bu sahəyə
dövlət səviyyəsində qayğı göstərilməsi,
dünya ədəbiyyatının ən yaxşı nümunələrinin
Azərbaycan dilinə yenidən tərcümə olunub nəşr
edilməsinə dair fərman və sərəncamların
imzalanması, müasir dövrün tələblərinə
uyğun olaraq tərcüməçi kadrların
yetişdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilməsi və
s. kimi tədbirlər tərcümə işinin əhəmiyyətinə
qayğı və diqqətdən xəbər verir. Təsadüfi
deyildir ki, indi xarici dillərə, eləcə də xarici dillərdən
Azərbaycan dilinə tərcümələrin sayı da ilbəil
artır, bu sahədə peşəkar mütəxəssilər
nəsli yetişir.
Azərbaycan
Respublikası müasir dövrdə dünya siyasətinin və
dünya iqtisadiyyatının müstəqil subyektinə
çevrilmişdir. Əgər ötən əsrin 90-cı
illərinə qədər Azərbaycan ədəbiyyatı
dünya mədəniyyətinə vahid sovet ədəbiyyatının tərkib
hissəsi kimi qovuşurdusa və
ideoloji məhduduyyətlər onun bütün potensial imkanlarını üzə
çıxarmağa qoymurdusa, indi bu ədəbiyyat dünya mədəniyyət xəzinəsinin
tərkib hissəsinə çevrilmişdir. Bu cəhətdən
Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrinin xarici dillərə tərcüməsi
və bu prosesin elmi – metodoloji dərki
böyük aktuallıq kəsb edir. Çünki xalqların
milli-mənəvi dəyərlərinin dərk olunmasında bədii
ədəbiyyatın rolu əvəzsizdir. Qloballaşan
dünyada isə xalqlar arasında anlaşmaya ehtiyac getdikcə
artır. Bu ehtiyacın ödənilməsində isə bədii
tərcümə mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
“Tərcümə, geniş mənada,
insanlar arasında ünsiyyət vasitəsidir. Birinin
anlamadığını ona anlatmaq üçün yeganə
yol məsələyə onun bildiyi anlayışlar vasitəsi
ilə açar axtarmaqdan ibarətdir. Uşaq bilmədiyi bir
sözün mənasını valideynindən soruşduqda
valideyn yalnız uşağın bildiyi sözlər vasitəsilə
onu başa sala bilər. Bu halda söz ehtiyatı böyük
olan valideynin dilindən söz ehtiyatı dar olan uşaq dilinə
tərcümə işi baş verir. Mənimsəmiş
olduğumuz söz, ifadə və anlayışlar vasitəsilə
elmi anlayışların sadə tərifini vermək də
elmi dildən daha sadə dilə tərcümə etmək deməkdir.
Birisi bilərəkdən, süni surətdə və ya
bacarıqsızlıq uzündən anlaşılmaz ifadələrlə
danışırsa - "tərcümə et, görək nə
deyirsən" deyə müsahibləri onu yüngülcə
qınayır. Dilimizdə işlətdiyimiz "Tarixi-Nadiri
yarıya kimi oxumuşam, amma sənin nə
danışdığını başa düşmürəm"
kimi ifadələr də, bəzən doğma dil içində
də tərcüməyə ehtiyac olduğuna işarədir.
Beləliklə, bir dildə danışanlar da öz
aralarında arasıkəsilmədən tərcümə fəaliyyətindədirlər.
Elmi-ədəbi aləmdə tərcümə termini, əsasən
bir dildə danışılanların və ya o dildə
yazılmış əsərlərin başqa dilə
çevrilməsini izah etmək üçün işlədilir.
Azərbaycanca bunu bir tərcümə (və ya, bəzən,
onunla eynigüclü hesab olunan çevirmə ) sözü ilə
ifadə edirlər, sadəcə iki növ tərcüməni
fərqləndirmək üçün yazılı tərcümə
və şifahi tərcümə ifadələrini də
işlədirlər. Geniş yayılmasa da, şifahi tərcümə
edənə dilmanc, sifahi tərcümə işinə isə
dilmanclıq da deyirlər.
Ruscada "perevod" sözü oxşar mənada və
formalarda tətbiq edilir, yazılı və şifahi tərcümə
uyğun olaraq "ustnıy perevod" və "pismennıy
perevod" ifadələri ilə verilir.
İngiliscə, almanca və
fransızcada isə yazılı və şifahi tərcümə
üçün nəzərdə tutulmuş iki ayrı
söz, uyğun olaraq "translation", "traduction" və
"interpretation" terminləri mövcuddur… Əsər
hansı dildən tərcümə olunursa, yəni orijinal
hansı dildə isə ona qaynaq (mənbə, resurs) dil, tərcümə
hansı dilə edilirsə ona hədəf və ya alan
(reseptor) dil deyilir” (10, 314).
Tərcümə həm böyük
coğrafi məkanda, ölkələr və xalqlar, həm də
keçmişlə bu gün arasında əsas ünsiyyət
vasitəsidir, gediş-gəlişi təmin edən
körpüdür. Tərcümə bir yerdə, və ya bir
dövrdə əldə olunmuş məlumatları,
elmi-texnoloji nailiyyətləri, bədii gözəllikləri
başqa yerə və ya başqa dövrə daşıyan zəhmətkeşdir.
Böyük rus şairi A.S.Puşkin
gözəl demişdir: "tərcüməçilər
maarifin poçt atlarıdır" (76).
Təsadüfi
deyildir ki, ayrı-ayrı dövrlərdə, müxtəlif
alim və filosoflar tərcümə işinə yüksək
qiymət vermiş, mədəni
əlaqələrin inkişafında onun əvəzsiz rolunu
qeyd etmişlər. Bu mənada tərcüməni “bəşəriyyət tarixində
xalqları biri– birinə bağlayan
mənəvi körpü”
adlandıranlar yanılmırlar. Regional
sivilizasiyaların dünya
sivilizasiyalarına çevrilməsi
ilə xarakterizə olunan tərcümə
indi doğrudan da xalqların əsl mənəvi körpüsünə çevrilmişdir. İndi dünya xalqları bir-birinin ədəbi nailiyyətlərindən bəhrələnir, bir-birinin ədəbi-mədəni dəyərləri ilə ədəbiyyatın zənginləşməsi
çevrəsində daha böyük uğurlar qazanır.
Bütövlükdə
isə tərcümə fəaliyyəti
oxu prosesini dərindən araşdırmaqla baş verir. Mütərcümlərin hər sözü və cümləni
tənqidçi və ya alim gözü ilə dönə-dönə
oxuması çox vacibdir. Hətta
ən kiçik bir söz belə
diqqətdən qaçmamalıdır. Elə buna görə
də bütün mütərcümlərin ciddi oxu məsələsini
ön plana çəkməsi təsadüfi deyildir. Tərcüməçilər ilkin olaraq hər sözün hərfi mənasına, daha sonra isə daha geniş mənasına
- onun mənsub olduğu xalqın
tarixi və mədəniyyəti kontekstində kəsb
etdiyi mənalarına diqqət yetirirlər. Mətnin oxunması mətnin tərcüməsi
deməkdir, mətni yeni dil mühitində əkərkən tərcüməçi çevirmə prosesini davam etdirir. Çevrilmə prosesi baş vermədən
tərcümə mümkün deyil; elə bu səbəbdəndir
ki, bədii əsərlərin çevrilməsində hərfi tərcümə heç
zaman uğurlu olmur. Uilyam
Uiver bu məsələni
aşağıdakı kimi şərh edir: “Tərcüməçinin
edə biləcəyi ən böyük səhv” orijinalda belə
deyilir fikrinə özünü inandırmaıdır”. Əslində isə orijinalda
sözlər yalnız başlanğıc nöqtədir; tərcüməçi
orijinal mətndə olan məlumatı verməkdən daha
mühüm işlər görməlidir (63, 122).
Tərcümənin
adekvatlığını müəyyənləşdirən
əsas üç aspekt vardır: 1) orijinal mətnə formal
uyğunluq dərəcəsi; 2)
tərcümə obyekti olan əsərin hədəf
dilin imkanlarına formal uyğunluq dərəcəsi; 3) məna yükünün tərcümə edilən dilin
daşıyıcıları tərəfindən qəbuledimə
dərəcəsi.
Tərcümə əsərinin orijinal
mətnə formal uyğunluq dərəcəsinin təhlili
aşağıdakı iki metodun biri ilə müəyyənləşdirilə
bilər: müəllif mətni ilə tərcümə mətninin
quruluşlarının diqqətlə müqayisə edilməsi
(ayrılıqda tərcümənin yoxlanılması prosesində
orijinal və tərcümənin quruluşunda ən yaxın
ekvivalentliyin olub-olmaması məsələsini öyrənmək
şərtilə) b) Tərcümə mətni ilə orijinal
mətnin həcmindəki ümumi fərqlərin müəyyənləşdirilməsi.
Qeyd etmək lazımdır ki,
yaxşı tərcümələrin böyük qismində
orijinalın ölçüsünü artırmaq meyli olur.
Bu əlbəttə, çox vaxt zərurətdən
yaranır. Adətən, yaxşı
tərcümələr həcm baxımından orijinaldan
böyük olur (67, 12-13).
Mövzu
ilə bağlı suallar:
1.
Bədii sözün
bəşər sivilizasıyasında mövqeyi və rolu
haqqında nə düşünürsünüz?
2.
Bədii
tərcümənin oxucuda yaratdığı təsir
gücü hansı ədəbi-estetik meyarlarla
ölçülə bilər?
3.
Dünyanın bədii
tərcümə tarixində hansı əsərlərlə
tanışsınız və onların mütərcimləri
kimlərdir?
4.
Tərcümə
sözünü necə başa düşürsünüz
və Azərbaycanda bədii tərcümə
məktəbinin yaranması hansı dövrə aid edilə
bilər?
5.
Tərcümənin
adekvatlığını müəyyənləşdirən
əsas istiqamət və cəhətlər hansılardır?
Müstəqil
iş
Bədii
tərcümənin dünya xalqları arasında mənəvi
körpü rolunu oynaması danılmaz həqiqətdir. Son
dövrdə Respublikamızda dünya
ədəbiyyatının Azərbaycan türkcəsinə
tərcüməsi və nəşri sahəsində
böyük işlər görülür. Mütaliə
etdiyiniz, lakin tərcüməsi çox vacib olan bir
əsər haqqında fikir və
düşüncələrinizi esse şəklində
yazın.
§2
Azərbaycan və ingilis poeziyasında forma: qarşılıqlı
tərcümə problemləri
Orijinalın dil və
hədəf dili kimi götürdüyümüz Azərbaycan
və ingilis dillərinin fərqli dil qruplarına (İngilis
dili Hind- Avropa dillərinin cənubi german qrupuna, Azərbaycan
dili isə Türk dilləri ailəsinin cənubi-qərb
qrupuna) mənsub olduğunu nəzərə alaraq hər iki
poeziyada müxtəlif şeir
formaları və onların özəllikləri kimi məsələlərə
diqqət yetirməyi son dərəcə vacib hesab edirik.
İngilis poeziyasına məxsus
aşağıdakı şeir formaları mövcuddur:
1. Məxsusi qafiyə quruluşu olan
şairin bənzərsiz təəssürat yarada biləcək
hiss və duyğularını əks etdirən lirik şeir;
2.
Məxsusi qafiyə quruluşu və
ölçüsü olan nəqledici
qeyri-dramatik şeir növü;
3.
Növünə görə fərqli quruluşu olan 14
misralıq şeir növü- sonet:
A)
Şekspir soneti – 3 bəndi və son beyti ayəmbik səkkizlikdə abab cdcd efef gg, yaxud abba cddc effe gg qafiyə
quruluşu olan sonet növü;
B) İtaliya (Petrarka) sonet növü- 8
və 6 misralıqdan ibarət olub
birinci hissə və ikinci hissə arasında fikir dəyişikliyini
ifadə edən sonet növü.
Ənənəvi qafiyə quruluşu abbe abbe café cafe
4. Oda - mötəbər mövzuya həsr edilmiş dəqiq
lirik şeir növü;
5. Ağ şeir növü: qafiyələnməyən ayəmbik
(vurğulu və vurğusuz hecaların sıralanması) səkkizlik
misralardan ibarət şeir;
6. Sərbəst şeir: xüsusi ritmik
quruluşu olmayan qafiyələnməyən misralardan ibarət
şeir;
7. Epik şeir: qəhrəmanın xalqı üçün
ğöstərdiyi şücaətindən bəhs edən
uzun nəqledici şeir növü;
8. Dramatik monoloq: danışanın onu əhatə edən
auditoriyaya öz həyatının dramatik anları
haqqında söhbətidir. Bu söhbət zamanı eləcə
də onun mənəvi aləmi-xarakteri açılır.
9. Elegiya(lirik) bir şəxsin ölümünə həsr
edilmiş şeir növü;
10. Ballada (lirik): oxunmaq yaxud əzbərlənmək
üçün yazılmış sadə, nəqledici
şeir növü. olur.
11. Çobansayağı (lirik) idealistik terminlərlə
çoban həyatından bəhs edən şeir növü;
12. Vilanel lirik şeir forması: aba
aba aba aba aba abaa qafiyə quruluşlu, birinci və
üçüncü misraları qafiyələnən beş
bənddən və 19 misradan ibarət olan fransız mənşəli
şeir növü;
13. Əyləndirici şeir
növü: əyləncə məqsədilə
yazılmış epiqram və limerik kimi komik şeir növü.
Şotlandiyanın Limerk şəhərinin adı ilə
adlanır. Bu cür şeir
növünün satira və parodiya kimi ciddi mövzulu variantları da vardır.
14. Hayku: 5, 7, və 5 hecalardan
ibarət olan üç misralıq, xüsusilə incə
varlıqlardan bəhs edən yapon şeir növü;
15.
Limerik: yumoru olan cəfəngiyyat aabba
qafiyə qurluşu olan şeir növü; (73).
İngilis
şeirində qafiyənin növləri:
“Qafiyə”
sözü xüsusi və ümumi mənada işlənə
bilər. Xüsusi mənada qafiyə iki sözün son
vurğulu saitlərinin və bütün sonra gələn səslərinin
eyni olması deməkdir; şeirin iki misrasının sonda olan
sözləri qafiyələnən sözlərdən ibarətsə,
həmin misralar qafiyələnir. Tam qafiyələnən sözlər qafiyələnən
sözlərdəki hecaların sayına görə
aşağıdakı kimi təsnif olunur:
·
Maskyulin (erkək): son
hecasında vurğusu olan sözlərin
qafiyələnməsi (rhyme,
sublime, crime)
·
Feminin
(dişi) vurğusu son hecadan əvvəlki
hecada olan sözlərin qafiyələnməsi (picky, tricky,
sticky)
·
Daktilik: vurğusu son hecadan
iki heca əvvəldə olan sözlərin
qafiyələnməsi (“cacophonies",
"Aristophanes")
Ümumiyyətlə
“qafiyə” sözünü sözlər arasındakı
fonetik bənzərliyin müxtəlif növləri kimi də
izah etmək olar. Bu fonetik bənzərliyin
dərərcəsinə və tərzinə görə qafiyələrin aşağıdakı
növləri vardır:
·
Sillabik (syllabic): sözlərin son hecasında sait səs
olub-olmamasından asılı olmayaraq eyni səslənməsi. (cleaver, silver,
or pitter, patter)
·
Tam olmayan: vurğulu və vurğusuz
hecalar arasındakı qafiyə (wing, caring)
·
Semiraym (Semirhyme)-
sözdəki əlavə heca ilə qafiyə (bend, ending)
·
Məcburi (oblique,
or slant): səslərin tam uyğun
olmaması ilə qafiyə (green, fiend)
·
Konsonans (consonance): samitlərin uyğunluğu (her, dark)
·
Yarımqafiyə misradakı
son sözlərin uyğunluğu (bent, ant)
·
Assonans (assonance) saitlərin uyğunluğu (shake,
hate)
·
Alliterasiya: sözlərin əvvəlindəi
səslərin uyğun gəlməsi (short, ship)
İngilis poeziyasında məzmuna görə bir sıra
şeir növləri mövcuddur:
·
Toy poeziyası(Wedding poetry): Bu tipli şeirlərə Uilyam Batler Yitsin “Sən qocalanda” ( “When you are old) “, Elizabet Bərret Brauninqin “Seni
mən necə sevirəm” (“How Do I Love Thee”), Xirsistafor Marlunun “Sevən
çobandan sevgilisinə” (“The passionate Sheperd to his Love”), Vilyam Şekspirin
“Səni yay gününə
bənzədimmi mən?” (“Shall I Compare Thee to a Summer”s Day?”) kimi şeir
nümunələrini misal gətirmək olar.
·
Yeniyetməlik
poeziyası: yeniyetməlik mövzusunda
olan poeziya növüdür.
Yeniyetmə Poeziyası (Teen Poetry) Redyard Kiplinqin
“Əgər”, Uilyam Bleykin
“Pələng”( TheTyger), Corc Qordon Bayronun
“Biz ayrılanda” (When We Two Parted) , T. S. Eliotun Conatan
Svift, S. T. Coulric, Coys Kimler, Emili Dikinson, Tomas Hud, Meri Houit,
Robert Bönz, Alfred Lord Tenison və Ceyms Folinin şeirlərini əhatə edir.
·
Qot poeziyası,
yaxud Qaranlıq poeziya adından
da göründüyü kimi bu mövzulu poetik
nümunələri özündə birləşdirir. Kristina
Rozetti, G. Q. Çesterton, Anna Finç, Uolter de
·
Amerika
poeziyası. Amerika poeziyasının hər cür üslubda
müxtəlif qurluşlu, məzmunlu şeirlər yazan ən məhşur
şairlərinin əsərlərini əhatə edir. Məs.
Edqar Alan Pounun “Qarğa”( The Raven), Coys Kimlerin “ Üzrxahlıq”(Apology), Karl Səndbörqün “Çikaqo”(Chicago) , Con Kuinsi Adamsın “İnsanın istəkləri”(The Wants of Man), Henri Uordsvorst Lonqfelounun “Milad
zəngləri” və s. kimi əsərləri misal
gətirmək olar.
·
İngilis Poeziyası. İngilis poeziyasına hər
cür üslubda fərqli
mövzularda
və qurlu.larda yazılmlş şeirlər daxildir.
Məs. Matyö Arnoldun “Ölməzlik” (Immortality),
Robert Bricin “Bulbüllər” (Nightingales), Emili Brontenin “Sevgi və
dostluq” (Love
and Friendship),
S. T. Kolricin “Qoca dənizçi”
(The Ancient Mariner), Cefri
Çoserin “Amansız Gözəllik” (Merciles Beaute), E. B. Brauninqin “Səni necə sevirəm” (How Do
I Love Thee) kimi şeir nümunələri bu poeziyaya daxildir.
·
Robert Frost (1874
- 1963)Poeziyasına
şairin yazdığı müxtəlif növ şeir formaları daxildir.
Böyük şair Amerikanın SanFransisko
şəhərində Daily Evening Post qəzetinin redaktoru
Uilyam Preskot Frostun ailəsində anadan olmuşdur. O, Harvardda təhsilini başa
vurmuş, atasının ölümündən sonar
Masaçuset ştatına köçmüşdü.
İlk şeiri orada işıq üzü
görmüşdü. 1912-ci ildə anası ilə
birlikdə anasının boya-başa
çatdığı Qlazqoya
köçmüşdü. Çoxşaxəli
yaradıcılığa malik olan şair dörd
dəfədən artıq Pulitzer Mükafatına layiq
görülmüşdür. Həm şair, həm müəllim, publisist
və tənqidçi kimi tanınan Robert Frost
yaradıcılığının özəlliyi onun Amerika
ədəbiyyatında Rober Frost poeziyasına ayrıca yer
verilməsinə imkan yaratmışdı. Azərbaycan ədəbiyyatında
ölçü, qafiyə, ritm baxımından aşağıdakı şeir formaları mövcuddur:
1.
Heca vəzni. Bu vəznin iki
mühüm şərti var: ölçü və
bölgü. Bunlardan birincisi misralardakı hecaların
sayının bərabərliyinə; ikincisi isə
misradakı heca mikroqruplarının uyğunluğuna əsaslanır.
2.
Sərbəst vəznli şeir: Sərbəst
şeir ölçülü şeirin əksini təşkil
edir ki, bu qarşı-qarşıya qoyulma da müxtəlif fərqləndirici
əlamətlərə malikdir. Bu əlamətlərdən ən
mühümləri isə birinci növbədə vəzn və
qafiyə,şeirin fonetik təşkili, məcazlar sistemi və sairədir.
Bu forma ənənəvi qafiyə sistemini,
ölçünü rədd edir. Azərbaycan sərbəst
şeirində vəznin əsasını ritmik vahidlər-taktlar
təşkil edir. Necə ki müxtəlif sayda hecası olan
bölgülər heca vəznində əsasdır, sərbəst
vəzndə həmin vəzifəni ritmika-intonasiyanın
vahidləri olan taktlar (təqtilər) yerinə yetirir.
3.
Əruz vəzni: Bu söz farsca ölçü
deməkdir. Ədəbiyyatımızda
bu şeirin rəməl, həzəc bəhrləri geniş şəkildə əvvəllər
işlənmişdir. Əruzun 19-dan çox bəhri
vardır. Halhazırda bu vəzn ədəbiyyatımızda
sıradan çıxmaq üzrədir. Qafiyə quruluşuna görə
Azərbaycan şeirinin növləri:
·
Məsnəvi
(ikilik)– iki misranın həmqafiyə olduğu bənddir.
( qafiyə quruluşu a-a,
b-b, c-c...);
·
Qəzəl (ikilik) - geniş
yayılmış lirik şeir növüdür. (qafiyə
qurluşu a-a, b-a, c-...)
·
Üçlük-qafiyə sisteminə
görə fərqlənir. Məs. a-a-a, a-b-a, b-b-b və.s.
·
Dördlüklər-poeziyamızda ən
geniş yayılmış şeir növü. Bu şeir
növünün qafiyə qurluşuna görə
aşağıdakı formaları vardır: a-a-a-b,
2- a-a-a-b, 3. a-a-b-a, 4- a-b-a-b,
5- a-b-c-b, 6-a-a-b-b ( məsnəvi), 7-a-b-c-d, 8-a-b-b-a İkinci və üçüncü
növ qafiyə quruluşu olan şeir növünə
aşıq poeziyasına xas olan qoşma(on bir hecalı), gəraylı
(səkkiz hecalı), təcnis kimi şeirlər daxildir. Aaba qafiyə qurluşu olan şeirə
bayatını, rübaini aid etmək olar. Abab qurluşlu şeirlərə
çarpazqafiyəli dördlük deyirlər. Abab qafiyəlınmə
natamam çarpaz dördlüyə aiddir. Aabb qafiyəli
şeirlər- məsnəvi adlanır.
·
Beşliklər-poeziyamızda iki növü
vardır: müxəmməs və təxmis(qafiyə
qurluşü-a-a-b-a-d,a-b-a-b-a,
a-b-b-a-a, a-b-c-c-b, a-b-c-a-b, a-b-c-b-d, a-a-b-b-c)
·
Altılıqlar-müsəddəs şeir
növüdür. (qafiyə quruluşu-a-b-a-b-c-c, a-a-b-a-c-d, a-a-a-b-c-b, a-b-c-b-e-d)
·
Yeddiliklər-müsəbbe şeir
növüdür. (qafiyə quruluşü-a-a-b-b-a-c-c, a-b-c-b-d-b-f)
·
Səkkizliklər- qafiyə quruluşu a-b-c-b-d-d-b-c (1, 72). İngilis poeziyasında olduğu kimi Azərbaycan türk ədəbiyyatında da məzmununa
və quruluşuna görə
bir çox şeir formaları vardır. Bunlara misal olaraq
aşıq poeziyasını, meyxana (bədiyyə) kimi
şeir formalarının adını göstərmək
olar. Azərbaycan türk
poeziyasında çox vaxt populyar forma kimi tanınan qəzəl
janrını çox vaxt Qərb poeziyasının sonet
janrı ilə müqayisə edirlər. Bu iki şeir
formasında zahiri oxşarlıq olsa da, fərqli cəhətlər də
çoxdur. Bu fərqlər özünü tərcümədə
də göstərir və bəzən müəyyən cətinliklər
də yaradır. Azərbaycan yazılı ədəbiyyatı VII-X əsrlərdə
formalaşsa da, ilk şeir
nümunələri XIII əsrə
aid edilir. Sonrakı əsrlərdə isə ana dilimizdə
yazılı ədəbiyyat, o cümlədən bitkin
şeir nümunələri yaranmışdır. XI əsrdə
Yaxın Şərqin bir sıra ölkələrində
olduğu kimi Azərbaycanda da əsas poeziya dili fars-dəri
dili sayılırdı. Azərbaycanda ilk qəzəl Qətran
Təbriziyə məxsusdur. XII əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatında
qəzəl Fələki Şirvani, Mücirəddin Beyləqani,
Xaqani Qivami Mütərrizi və Nizami Gəncəvi sənətində
müstəqil janr kimi böyük şöhrət
qazanmışdır.. Qəzəl öz quruluşu ilə diqqəti cəlb
edir- hər beytin birinci misrasındakı axırıncı
söz ikinci misrada sual şəklində qoyulur və
aydınlaşdırılır. Qəzəldəki beytlərin,
xüsusən son misraları poetik baxımdan
maraqlıdır- bir misrada iki bədii sual və iki bədii
təyin. Bu növ kompozisiya emosionallığı qüvvətləndirir,
mənanın oxucuya daha təsirli çatmasına və
ehtizazına xüsusi təkan verir (19,
42). Qəzəlin birinci beytinin misralarında daxili qafiyə
olur. Digər beytlərin ikinci misrasında birinci beytin
misralarının sonunda təkrar olunan söz sonda gəlməklə,
ondan əvvəlki söz birinci beytdə qafiyələnən
sözlə qafiyələnir, birinci misralar isə sərbəst
olur. (Aa ba ca da ea və s.) Qazi Bürhanəddin və Nəsimi
yaradıcılığı XV-XVI əsrlərdə
doğma dildə yaranan qəzəlin gələcək
inkişafı üçün mərhələ rolunu
oynadı. Bu dövrdə qəzəl yazan sənətkarlarımız
artıq üstünlüyü ana dilimizə verirdilər. Məhəmməd
Füzuli ədəbiyyatımızda qəzəl ustası
kimi böyük şöhrət qazanmışdır. Təsadüfi
deyil ki, XX əsrin ortalarında Fizulinin davamçısı
sayılan Əliağa Vahid kimi qəzəlxan
yetişmişdir. Mövzu ilə bağlı suallar:
1.
İngilis poeziyasında əsas şeir formaları
hansılardır?
2.
Qafiyənin təsnifatı haqqında nə
bilirsiniz?
3.
Azərbaycan türk poeziyasında ən məşhur
şeir formaları haqqında nə demək olar?
4.
Qəzəl janrının əsas xüsusiyyətləri
hansılardır və ədəbiyyatda bu janrın
yaradıcıları kimlərdir? Müstəqil iş: Poeziya nədir, xüsusilə onun insanlarda
yaratdığı hisslər-duyğular necə olur kimi
sualların cavablarını düşünərək bu
haqda esse yazın.
1990-ñı
ilin iyulunda, o vaxt Yazıçılar Birliyinin nəzdində
hələ təzəñə fəaliyyətə başlayan
Azərbayñan tərñümə mərkəzinin sədri mərhum
Aydın Məmmədovun tərñümə məsələlərinə
həsr etdiyi, o zamankı real vəziyyətlə
bağlı fikrinə diqqət yetirək: «Bəllidir ki,
hazırda başqa dillərlə müqayisədə rus
dilindən və rus dilinə tərñümə işi nisbətən
asandır, belə ki, bu sahədə bir sıra püxtələşmiş
tərñüməçilərimiz var. Bu tərñüməçilər
indiyəñən etdikləri tərñümələri öz
kanalları vasitəsilə Moskvada və başqa yerlərdə
çap etdirirdilər. Avropa dillərinə gəldikdə
isə, vəziyyət çətindir. Belə ki, Azərbayñan
dilindən, tutaq ki, ingilis dilinə, fransız dilinə,
alman, ispan və yaxud bizə yaxın olan şərq dillərinə
tərñümələri barmaqla saymaq olar. Hazırkı
şəraitdə ən yaxşı halda yalnız normal sətri
tərñümə hazırlana bilər. Tutaq ki, yaxşı
bir klassik inñimizin layiqli tərñüməsi də
hazırlandı. Bundan sonra biz Avropada Azərbayñan dili mütəxəssisi
tapmalı, ondan xahiş etməliyik ki, bu sətri tərñüməni
bədii şəkildə işləsin. Anñaq hələlik
Avropaya çıxmaq bizim üçün çox çətindir.
Ona görə də Moskvaya
mürañiət edib bu işi Moskvada yaşayan Avropa dilləri
mütəxəssislərinin köməyi ilə
görürük. Bu, bir daha onu göstərir ki tərñümə
ilə məhz peşəkar mütərñimlər məşğul
olmalıdır, bu mütərñimlərin əksəriyyəti
isə məhz istedadlı şair və
yazıçılarımızın içərisindən
çıxa bilər. Əgər onlar tərñümə ədəbiyyatına
barmaqarası baxmasalar. Bəli, bizim Tofiq Rüstəmov,
Beydulla Musayev, Əziz Şərif, Mikayıl Rzaquluzadə, Ñəfər
Bağır, Hañı Hañıyev, İshaq İbrahimov, Natiq Səfərov
və digərləri kimi yalnız tərñüməçiliklə
məşğul olan ziyalılarımız da olub və var.
Yenə çox təəssüf ki, barmaqla sayılañaq qədər
az.” Onu da
qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda xarici dil
bilən peşəkar tərcüməçilərin
olmadığı
üçün
dünya ədəbiyyatından
tərcümələrin hamısı rus
dilindən olunurdu. Əslində
burada peşəkar tərcüməçilərə ehtiyac da
yox idi, çünki
bütün sahələrdə olduğu kimi ədəbiyyatda tərcümələr də Moskvanın
“razılığı” ilə yerinə yetirilirdi. Daha doğrusu, yalnız “Moskva
senzurası”ndan keçən
alman yazarlar Azərbaycan ədəbiyyatına yol
tapa bilərdi. Yalnız
70-ci illərdən sonra Azərbaycanda orijinaldan
tərcümə sənətinə xüsusi diqqət
yetirilməyə
başladı və dövrü mətbuatda klassiklər, ADR yazıçıları ilə bərabər Haynrix Böll, Ziqfrid Gents, V.
Borxert kimi Qərbi Almaniya yazıçılarının
adları da görünməyə
başladı. Ümumiyyətlə, XX əsrin 70-80-ci illəri alman dilindən Azərbaycan dilinə birbaşa tərcümə fəaliyyətinin ən yüksək dövrü hesab
etmək olar. Rus ədəbiyyatından və rus
dili vasitəsilə başqa xalqların bədii təfəkkür xəzinəsindən Azərbaycan
dilinə tərcümə etməmiş nasir, xüsusən
də şair Azərbaycanda demək olar ki, yox dərəcəsindədir. S.
Rüstəm, Mirzə İbrahimov, Ə. Məmmədxanlı,
N. Xəzri, Qabil, J. Əzimzadə, O. Sarıvəlli, N. Rəfibəyli,
M. Seyidzadə, M. Dilbazi, Qılman İlkin, Cəfər
Bağır, Cabir Novruz,
Qasım Qasımzadə, Məmməd Araz, Aslan Aslanov, Ələviyyə
Babayeva, Əzizə Cəfərzadə,
Əkrəm Əylisli, Novruz Gəncəli,
Nəriman Həsənzadə, Hüseyn Hüseynzadə bədii
tərcümə sahəsində fəaliyyət göstərmişlər.
Lakin dünya və rus
lirikasının, qardaş
xalqlar poeziyasının Azərbaycan türkcəsində səslənməsi sahəsində
böyük əmək sərf etmiş Tələt Əyyubovun
(Şekspirin “Sonetlər”i), Adil Babayevin tərcümə
etdiyi Azərbaycan səhnəsində tamaşaya qoyulan bir
sıra əsərlər, “Darıxma, ana!” və “Tufan” pyesləri,
Mikayıl Rzaquluzadənin (Heynenin “Seçilmiş əsərləri”),
Ələkbər Ziyadxanın (Qriboyedovun “Ağıldan bəla”sı,
Mejealaytisin “İnsan”ı) tərcümələri yaradıcılıq
fəaliyyətinə başlayandan
demək olar ki, həyatını
bütünlüklə rus dilindən bədii nəsr tərcüməsinə
həsr etmiş Beydulla Musayevi, Hüseyn Şərifin,
Əziz Şərifi, Cəlal Məmmədovu, Əli Səbrinin
və Elxan İbrahimovun xidmətlərini xüsusi qeyd etmək
lazımdır. Əziz Şərif, Əli Səbrini, Cəlal
Məmmədov, İmran Seyidov və Elxan İbrahimovun
yaradıcılığı isə onunla əlamətdardır
ki, onlar eyni Azərbaycan yazıçılarının əsərlərini
də müvəffəqiyyətlə rus dilinə
çevirib, ümumittifaq
oxucusunun malı edirlər... Azərbaycan şair və
yazıçılarının rus ədəbiyyatından tərcümələri
bu dilin vasitəsilə digər ədəbiyyatlardan tərcümələrə
nisbətən əsasən ona görə qənaətbəxşdir
ki, qələm əhlinın çoxu rus dilini yaxşı
bilir və müntəzəm olaraq bu sahədə vərdişlərini
təkmilləşdirir, biliklərini zənginləşdirirlər. Rus dilinin Azərbaycan ədəbiyyatının
dünya ədəbiyyatına qovuşmasında vasitəçi
roluəvəzsizdir. Lakin qiymətləndirməklə
yanaşı vasitəçi dilin yaratdığı məna təhrifləri milli
koloritin itirilməsinə səbəb olan amillərdəndir. Bu fikrə istinad edən Cəlal Məmmədov
qeyd edir ki, bu çox böyük bir nöqsandır: indiyədək
biz dünya ədəbiyyatının və SSRİ
xalqları ədəbiyyatının əksər əsərlərini
orjinaldan deyil, rus dilindən tərcümə edirik.
Doğrudur, rus tərcümə məktəbi ən gözəl
ənənələri olan məktəbdir və dünyada ən
kamil tərcümələrin çoxunu məhz o
yaratmışdır. Belə bir mənbədən istifadə
etmək heç də pis deyil. Lakin bədii tərcümə
yalnız orjinaldan edildiyi təqdirdə tam dəyərli ola
bilər. Bu, tərcümə
yaradıcılığının ümumi şəksiz
qanunudur (13). 1969-cu ildə Moskvanın Progress
Publisher-nin nəşr etdiyi, xalq yazıçısı Mirzə
İbrahimovun ön söz yazdığı “Azerbaijanian
Poetry” antologiyasına daxil edilən əsərlərin
ingilis dilinə tərcüməsində vasitəçi dil
rus dili olmuşdur. Bu dilin təsiri
yalnız əsərlərin tərcümələrində
deyil, eləcə də şairlərin imzalarının
transliterasiyasında da
özünü biruzə verir: Nizami Ganjevi, Mekhseti-Khanum Ganjevi,
Mullah-Panakh Vagif, Mirza-Shafi Vazekh, Hassan-Ogly İzzeddin, Nasimi
İmadeddin, Shah- İsmail Hatai, Mirza Alekper Sabir, Gadjikerim
Sanili, Abdulla Shaik, Aliaga Vakhid, Mikail Mushfik və.s. Mirzə
Ələkbər Sabirin
antologiyaya daxil edilmiş “Tək səbir” şeirinin tərcüməsində
də təhrif
faktlarını müşahidə etmək olar: |
|
Andıra
qalmış nə yaman səslənir, Söz deməyə vermir aman səslənir,
Ox atılır, sanki kaman səslənir,
Sahəti-meydanda vurur tək səbir. İngilis dilinə tərcüməsi: That unlucky odd sneeze be it ever accursed It
won’t let us speak, it sounds without cease, As
if thunder has sounded, lightening must burst, All over our squares sounds
that mighty odd sneeze (Azerbaijanian Poetry Anthology. Ìîsñîw, Progress Publisher, 1971., 226). XX əsr Azərbaycan ədəbi prosesində Şekspirin “Hamlet” əsərinin C. Cabbarlı, Puşkinin “Yevgeni
Onegin” mənzum romanının S. Vurğun tərəfindən edilmiş tərcümələri ədəbi prosesdə həqiqətən
böyük rol oynamış,
milli ədəbiyyat nümunəsi
statusunu qazanmışdır. C. Cabbarlının uğurlu tərcüməsi
sayəsində Hamletin məşhur monoloqunun
ilk aforistik ifadəsi
olan “olum, ya ölüm”
ingilis bədii fikrinin,
ingilis dilinin faktı
kimi yox, Azərbaycan bədii fikrinin və dilinin
faktı kimi qavranılır. Bu gün artıq müəyyən mənada C. Cabbarlı tərəfindən tərcümə olunmuş “Hamlet” pyesi də müasir
ədəbi prosesin
bütün tələblərinə
cavab vermir. Birincisi, əsər Azərbaycan dilinə
vasitəçi dildən – rus
dilindən tərcümə
olunmuşdur. İkincisi, C.Cabbarlı bu
faciəni öz dövrü üçün gözəl
olan, lakin müasir dövr baxımından tam dolğun olmayan, hələ XIX əsrdə rus dilinə tərcümə olunmuş variantdan çevirmişdir.
Üçüncüsü, C. Cabbarlının istifadə etdiyi
ədəbi dil normaları müəyyən qədər arxaikləşmişdir. |
Lakin
Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin sərəncamı
ilə dünya ədəbiyyatı klassiklərinin əsərlərinin
orijinaldan tərcüməsi və latın qrafikası ilə
nəşri bu sahədə bir çox problemlərin həllinə
səbəb olmuşdur. V.Şekspirin
əsas əsərləri və 154 sonetinin hamısı
ingilis dilindən tanınmış şair-tərcüməçi
Sabir Mustafanın tərcüməsində nəşr
olunmuşdur.
M.
Cəfərə görə vəzndə sərbəstlik... o
deməkdir ki, şair yeni məzmunu yeni formalarda daha müvəffəqiyyətlə
ifadə edə bilmək üçün eyni əsərdə,
ya eyni bir şeirdə, poemada müxtəlif vəznlər
işlədə bilər.
Ümumiyyətlə,
Azərbaycan türkcəsindən ingilis dilinə poeziya tərcüməsində
sərbəst vəzndə yazılmlş şeirlərin
seçilməsi adekvat tərcüməyə nail olmağa
imkan verir.
Azərbaycan
sərbəst şeirində vəznin
əsasını ritmik vahidlər-taktlar təşkil edir. Necə
ki müxtəlif sayda hecası olan bölgülər heca vəznində
əsasdır, sərbəst vəzndə həmin vəzifəni
ritmika- intonasiyanın vahidləri olan taktlar yerinə yetirir.
Ritmika-intonasiya vahidləri olan taktlar nə deməkdir? Ritm, məlum olduğu üzrə cəmiyyətdə
və təbiətdə, insan həyatının ən
müxtəlif sahələrində obyektiv surətdə
mövcuddur. Buna görə də o fizioloji, psixoloji, fiziki,
linqvistik, estetik və.s. cəhətlərdən izah oluna bilər.”
(1, 50).
R.
Rzaya görə sərbəst
şeir deyərkən şeirin bütün qaydalardan azad
olması nəzərdə tutulmur.
O,
hər şeyin fikrə,
şeirin konkret ifadəsinə, ritmə tabe olmasını əsas
götürərək qeyd edir ki, Azərbaycan sərbəst
şeiri qafiyəni tamamilə rədd etmir. Əksinə, sərbəst
şeirdə iki, üç, dörd, beş və daha
çox misra ardıcıl qafiyələnə bilər, yaxud həmqafiyə misraların
arasında iki, üç, dörd, beş qafiyələnməyən
misra gələ bilər.
Ənənəvi
ölçülü şeirlər sözün geniş mənasında
vəznə əsaslanırsa, sərbəst şeirlər
sözün xüsusi mənasında ritmə əsaslanır
və yaxud ənənəvi şeirlərin vəzninin əsasını
ölçü, sərbəst
vəznin əsasını isə ritm, nəhayət,
ölçünün əsasını bölgülər,
ritmin əsasını isə təqtilər təşkil edir
(1, 54).
Bütün
bunlar isə ingilis dilinə tərcümədə orijinalın
ruhunu saxlamağa imkan verir. Çünki bu forma və ritm
ingilis poeziyasında da mövcuddur.
İngilis
poeziyasını Azərbaycan dilinə tərcümə edərkən
vəziyyət bir qədər fərqli olur. Belə ki, heca vəznində olan ingilis
şeiri asanlıqla bu vəznin normalarına uyğun şəkildə
Azərbaycan dilinə çevrilərək bəzən tərcümə
əsəri kimi deyil, bu dildə yazılmış şeir təsiri
bağışlayır. Sərbəst vəzndə
yazılmış ingilis şeiri isə sərbəst şeir
formasında Azərbaycan dilinə tərcümə edilməklə
yanaşı, dilimizin geniş imkanlarından istifadə edilərək
hətta heca vəznində də tərcümə olunur.
İngilis şairi Mətyü Arnoldun “Longing” (“Həsrət”)
şeiri ingilis şeirnə xas vurğulu, vurğusuz hecaların
düzülüş qaydalarına uyğun olmaqla
yanaşı Azərbaycan şeirinin heca vəzninə
uyğun gəlir. Orijinaldan bir bəndə və onun Azərbaycan
türkcəsinə tərcüməsinə diqqət yetirək:
Orijinal:
Come to me in my dreams, and then
By day I shall be well again.
For then the night will more than pay
The hopeless longing of the day.
Tərcüməsi:
Gecələr yuxuma gəlsən
əgər sən
Dünya gözlərimdə gözəl görünər.
Gündüz də həsrətin tutub əlindən
Gecələr röyada vüsala dönər.
(3, 57).
(Tərcümə bu sətirlərin müəllifinə
məxsusdur.)
Orijinalda olan aa bb qafiyə quruluşu tərcümədə
çarpaz qafiyə ilə əvəz olunaraq ab ab qafiyə forması ilə tərcümə
edilmişdir. Orijinalın romantik ruhu, məcazi məna üslubu tərcüməçidən hədəf
dilin imkanlarından son dərəcə yararlanmaqla
adekvatlığı saxlamağı tələb edir. Fikrimizcə,
bu vəziyyətdə sərbəst vəznlə tərcümə
orijinalın ruhuna xələl gətirməklə Azərbaycan
dilli oxucularda poetik hisslər oyada bilməzdi.
Nəticə etibarilə tərcümə
prosesi, xüsusilə də bədii tərcümə dildən
asılı olmayaraq fərqli yanaşma tələb edir desək,
yanılmarıq. Belə yanaşma şeir tərcüməsinin
uğurunu təmin edə bilər.
Vilyam Şekspirin “Hamlet” faciəsində Hamletin monoloqu
Azərbaycan türkcəsinə müxtəlif dövrlərdə, ayrı-ayrı tərcüməçilər
tərəfindən tərcümə edilmişdir. Monoloqun son
misralarının bir neçə tərcümə
variantına diqqət yetirək:
Orijinal:
And
enterprises of great pitch and moment
With
this regard their currents turn awry
And
lose the name of action.-Soft you now!
The
fair Ophelia? Nymph, in thy orisons
Be
all my sins remember’d.
Sətri
tərcüməsi:
Və
həmin böyük anın planları
Bu
cür düşünərkən öz gücünü
itirir,
Və
süstləşir,-Sən indi sakitləş,
Ədalətıi
Ofelya! Mələk, öz
dualarında
Mənim
günahlarımı da yada sal.
C.
Cabbarlı monoloqu iki variantda- həm nəsrlə, həm də
sərbəst şeir formasında tərcümə
etmişdir:
“Qorxaq fikrin müdhiş etirafı, qəti
bir iradənin iti boyası, təfəkküratın zülmətinə
qarşı solur. Düşündükcə tələsik həyacanların
cəsarəti sönür… fikir işə keçməyir.
Sus… Ofeliya, gözəl pəri, öz dualarında mənim də
günahlarımı xatırla».
(23, 77-78).
“Ən
qəti qərarın iki rəngi...
Sardıqca
xəjalə, daldıqca, düşündükcə
Solub
getmədə, həyat...
Həyəcanla
doğan qəti cəsarət sönüyor,
Fikr
işə keçmiyor. ”
(eyni
mənbədən)
C.
Cabbarlının eyni poeziya
nümunəsindən etdiyi iki tərcümə variantı
arasında aydın görünən fərq şeir
formasında edilmiş tərcümənin daha qısa ifadəsindədir.
Tərcüməçi nəsrlə tərcümədə
orijinala daha sədaqətli
olmaqla, verilmiş fikri daha aydın ifadə etməyə nail
olmuşdur. Qeyd etdiyimiz kimi dramaturqun yaşadığı
dövrün ədəbi dil normalarının bu gün nisbətən
köhnəlməsi və tərcüməçinin əsəri
vasitəçi dildən çevirməsi monoloqda Hamletin
daxili hiss və həyəcanlarını qabarıq ifadə
etməyə mane olmuş və tərcümələrdə fikir bir qədər sönük
ifadə olunmuşdur. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, nəsrlə
edilən tərcümədə orijinalda olan son iki misra
ötürülmüşdür.
Tələt
Əyyibov bu misraları bir sıra əlavələr etməklə
ümumilikdə mənasını verməyə nail
olmuşdur:
Həyata
keçməsi mümkün görünən
Ən
böyük xəyallar, böyük arzular.
Cəsarətsizlikdən
həlak olur, ah!
Bəsdir.
Ah, Ofeliya! Mənim sevincim!
Dua
eyləyərkən günahlarımı,
Məni
də xatırlat mehriban mələk!
Aslan
Aslanovun tərcüməsində isə bu misralar abstract bir
şəkildə, həm də yarımçıq
verilmişdir:
Odur ki,
gücündən düşür şücaət
Alıb
dərrakədən solğun bir çalar
Böyük qətiyyətlə coşan
cəsarət
Məqsəd
qapısında olur tar-mar!
Mehdi Məmmədov bu misraları nəsrlə
Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir.
Bu tərcümə nümunəsində də monoloqun Hamletin
daxili iztirablarından dolayı
örətdikləri günahlarının etirafı kimi səslənən
son misralar nəzərdən
qaçırılmışdır:
Belə də hər niyyət, hər
böyük amal öncə nailiyyət, zəfər vəd
edir, təxirə düşdükcə puç olub gedir».
(Mehdi Məmmədov)
Monoloqu
ingiliscədən birbaşa Azərbaycan türkcəsinə sərbəst
vəznlə çevirən şair-tərcüməçi
Sabir Mustafanşn tərcüməsini uğurlu hesab etmək olsa da,
qüsurlardan da xali deyildir. Belə ki, Ofeliyanı “mələk” adlandıran və onu təmkinli
olmağa səsləyən Hamletin “sus...sus”deməsi məntiqli
görünmür. Ədalətli mənasını verən
“fair” sözü “qəşəng” kimi tərcümə
edilmişdir:
O
böyük təşəbbüs, o ali məqsəd
İtirir
adını, öz mənasını.
Sus...sus!
Ofeliya? Ey qəşəng pəri,
Hər
zaman özünün dualarında
Xatırla
mənim də günahlarımı (25, 206).
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi ana dilimizin zənginliyi monoloqu heca vəznində
qafiyə ilə tərcümə etməyə imkan
vermişdir:
Xəyallar, arzular solanda, o dəm
Hər şey durğunlaşır,
süstləşir aləm.
Sakitləş! Rəhmdil mələk
Ofeliya!
Tanrıya mənimçün sən
eylə dua.
(24, 11).
Bütün yuxarıda deyilənlər
onu deməyə əsas verir
ki, Azərbaycan
türkcəsindən ingilis dilinə
şeir tərcüməsi zamanı sərbəst
şeir forması, ingilis dilindən Azərbaycan türkcəsinə
tərcümədə həm
heca vəznli, həm də sərbəst vəznli şeir
formaları daha uğurlu seçim sayıla bilər.
Bir çox qeyri dəqiq
tərcümə nəzəriyyələri alman
ilahiyyatçısı və filosofu Fridrix Şleyermaxerin “xariciləşmə”yə
dair son nəzəriyyələrinin
nəzərəçarpacaq dərəcədə təsir etdiyi
Alman romantizminə əsaslanır. “Tərcümənin
müxtəlif metodlarına dair”(1813) mühazirəsində Fridrix Şleyermaşer
“yazıçını oxucuya” tərəf aparan, dəqiq
tərcümə növü və “oxucunu müəllifə doğru aparan”,
yəni müəllif
mətninnin xarici dildə uyğunlaşdırmaqla edilən
tərcümə növünü müəyyən etmişdir. O açıq –aşikar ikinci metoda
üstünlük vermişdir.
Onun belə mövqeyi heç də onun millətçi
kimi əcnəbi oxucularda fransız mədəniyyətini
bəyənməməsi və alman ədəbiyyatını
üstün tutmasını fikrini
formalaşdırmamalıdır.
Ümumilikdə
“sədaqətlilik”, “şəffaflıq” anlayışları
Qərb ədəbiyyatında
əsas yer tutmaqda davam edir.
Qərbə xas olmayan
ədəbiyyatlarda bu anlayışlara eyni dərəcədə
həssaslıqla yanaşılmır. “Ramayana” hind epik
əsərinin bir sıra hind dillərində biri-birindən
fərqli olan bir neçə versiyaları vardır.
Tərcümədə
sədaqət və şəffaflıq
məsələləri müvafiq olaraq “formal ekvivalentlik”
və “dinamik ekvivalentlik” terminləri kimi
formalaşmışdır.
“Dinamik ekvivalentlik” (yaxud
funksional ekvivalentlik) lazım gələrsə mətni
sətri tərcümə etmklə, söz sırasını
qorumaqla, müəllif mətnindəki fellərin məlum, məchul
növlərini olduğu kimi verməklə müəllif
mətnində ifadə olunmuş fikri tərcümədə
ifadə etməkdir.
“Dinamik ekvivalentlik”,
əksinə, (“sətrilik” vasitəsilə axtarış) müəllif mətnini lazım
gələrsə tərcümə edilən dilin
xüsusiyyətlərinə uyğun şəkildə
şərh edir.
Dinamik və formal ekvivalentliklər arasında ciddi fərq yoxdur. Əksinə, hər
ikisi tərcüməyə yanaşmanın vahid spektrumunu təşkil
edirlər. Hər biri ayrı-ayrı vaxtlarda, müxtəlif
kontekstlərdə eyni tərcüməçi tərəfindən
və eyni mətnin müxtəlif məqamlarında, bəzən
də hər ikisi eyni zamanda işlənir
(58, 321).
Görkəmli
dramaturq, ədəbi əlaqələrimizin
tanınmış tədqiqtçısı mərhum alimimiz
Ş. Qurbanov Azərbaycan ədəbiyyatının dünya ədəbiyyatı
ilə qarşılıqlı əlaqə və
qarşılıqlı təsirinin öyrənilməsinin
çox vacib məsələ və vəzifə olduğunu
qeyd edərək yazırdı: “Hər hansı ədəbiyyatın
inkişafında ictimai-tarixi şəraitin böyük rol
oynaması inkaredilməz bir həqiqətdir” (12, 333-334).
Azərbaycan
dramaturgiyasının banisi, teatr sənətimizin
görkəmli nümayəndəsi Cəfər Cabbarlı
həm də istedadlı tərcüməçi idi. O,
müxtəlif mövzularda bədii və ictimai-siyasi
əsərlər tərcümə etmiş, dilimizin və
ədəbiyyatımızın
zənginləşməsində böyük rol
oynamışdır. Cabbarlının tərcümə etdiyi
bədii əsərlər içərisində V.Şekspirin
«Hamlet» və «Otello» kimi dünya ədəbiyyatının
şedevrlərini, Bomarşenin «Fiqaronun toyu», Şillerin
«Qaçaqlar» əsərlərini xüsusilə qeyd etmək
lazımdır. Bu məşhur əsərləri
Cabbarlının tərcümə etməsi heç də
təsadüfi deyildi. İnqilabdan sonrakı dövrdə
ölkəmizdə yeniliklə köhnəliyin
qarşılaşdığı ictimai həyatımızda
keçmişin qalıqlarına qarşı amansız
mübarizə apardığı bir zamanda həmin
əsərlərə kəskin ehtiyac duyulurdu.
C.Cabbarlı
ictimai-siyasi və bədii əsərlər tərcümə
etməklə kifayətlənməmiş, öz məqalə
və çıxışlarında dəfələrlə tərcümənin
milli ədəbiyyat üçün
əhəmiyyətindən söz açmışdır.
O,
tərcümənin nəzəri əsasları haqqında da
dəyərli fikirlər söyləmiş, adekvat
tərcümənin bəzi mühüm aspektlərini
uzaqgörənliklə əsaslandırmışdır.
Ədib mütərcimdən tərcümə dilinin
sadəliyini, aydınlığını və xəlqiliyini
tələb edirdi. Onun V.Şekspirin «Otello» faciəsinin 1921-ci
ildə H.Səbrinin tərcüməsində Azərbaycan
Dövlət Teatrında tamaşası haqqında
yazdığı məqalədə oxuyuruq: «Bu dəfə bu
əsər mərhum Haşımbəy Vəzirovun
tərcüməsi ilə deyil, gənc aktyorlarımızdan
Həsən Səbri Abdullayevin tərcüməsi ilə
oynanılırdı. Haşımbəyin tərcüməsi
çox zəif idi. Mütəəssüfanə yoldaş
Həsən Səbrinin də tərcüməsi bir o
qədər də qüvvətli
çıxmamışdır. Xüsusən,
cümlələri qırıq-qırıq, bəzən
olduqca uzundur. Bir çox yerdə cümlənin əvvəli
ilə sonu düz gəlmir. Dili və yabançı
sözlər çoxluğundan olduqca çətindir.
C.Cabbarlının
tərcümə obyekti olan əsərlərin teatr
tamaşası baxımından
yararlı olmasına görə öz baxışı var
idi. Ona görə tərcümə əsərində
aşağıdakı məqamlara xüsusi diqqət
yetirilməlidir:
1)
səhnə sənətinin spesifikasının
nəzərə alınması;
2)
doğma Azərbaycan türkcəsindən xalq dilinin zəngin
xəzinəsindən istifadə etməyin vacibliyi:
3)
tərcümədə mümkün qədər
yabançı sözlərin işlədilməməsi.
C.Cabbarlının
yaradıcılığında onun tərcümələri
və orijinal əsərləri üzvi vəhdət
təşkil edir. Çünki o, həm öz
əsərlərində, həm də müxtəlif
dillərdən çevirdiyi əsərlərdə eyni
sənət prinsiplərindən çıxış
etmişdir. Məlumdur ki, Cabbarlı öz yaradıcılığında
bir tərəfdən dilin daxili inkişaf
qanunauyğunluqlarından çıxış edərək ədəbi
dili yeni sözlər yaratmaq yolu ilə zənginləşdirməyə,
təbiiləşdirməyə çalışmış
və beləliklə, insan hisslərini, insan fikirlərinin
ən incə çalarlarını ifadə etməyə nail
olmuşdur. Dramaturqun əsərlərinə xas olan bu
keyfiyyəti onun Azərbaycan dilinə çevirdiyi
əsərlərə də şamil etmək olar.
Dünyanın
bütün xalqları Şekspir
yaradıcılığına vaxtaşırı
müraciət etmişlər. Hər yeni nəsil Şekspirin
əsərlərinə öz ədəbi zövqü,
dünyagörüşü baxımından yanaşmış,
həyatın, cəmiyyətin mühüm problemlərinin
həllində dahi dramaturqun məsləhətinə daxili
ehtiyac duymuşlar.
Şekspir
yaradıcılığına Azərbaycan ədibləri
də biganə qalmamışlar. Onun ən çox
tərcümə edilən əsəri isə «Hamlet»
olmuşdur. Bu da təsadüfi deyildir M.Y.Lermontovun dili ilə
desək, Şekspirin dahiliyi, orijinallığı bu
əsərdə daha parlaq bir şəkildə
görünür. «Əgər o (Şekspir- red.) dahidirsə,
onda bu cəhət özünü «Hamlet»də
göstərir, əgər o insan qəlbinə, taleyin
qanunlarına nüfuz edə bilərsə, əgər o
orijinaldırsa, yəni yenilməzdirsə, onda
özünün əksini «Hamlet»də tapır»
(76).
Öz
qnoseoloji idraki spesifikası etibarilə tərcümə
bilavasitə yaradıcılığ prosesindən
əsaslı surətdə fərqlənir. Belə ki,
tərcümədə əsas şərtlərdən biri
başqa dildə ifadə edilən həmin dilin normalarına
tabe olan mətni öz beynində çevirə bilmək,
tərcümə dilində buna həm də üslub
cəhətcə uyğun söz və ifadələr tapa
bilmək qabiliyyəti – istedadıdır. Belə bir
bacarıq görkəmli ədiblərdə ola da bilər,
olmaya da. Böyük istedad sahibi olan sənətkarların tərcümələri
çox zaman onların orijinal əsərlərindən
zəif görünür. Əksinə, bəzən
böyük ədib kimi tanınmayan şair və
yazıçılar tərcümə sahəsində daha
qüdrətli və istedadlı sənətkarlar kimi
şöhrət qazanırlar. Bu kimi ədiblərə
Azərbaycanda A.Səhhəti,Ə.Cavadı, T.Əyyubovu,
B.Musayevi, V.Qafarovu və başqalarını misal
göstərmək olar. Əlbəttə, bu iki
yaradıcılıq növü arasında çox sıx
əlaqə, qırılmaz münasibətlər mövcuddur.
Məhz bunun nəticəsində böyük şair dramaturq
və nasirlərin əksəriyyəti, xüsusilə
universal istedada malik yazıçılar, eyni zamanda,
görkəmli tərcüməçi kimi fəaliyyət
göstərirlər. Öz xalqlarının mədəniyyətlərini
ümumdünya mədəniyyəti kontekstində görə
bilmək böyük yazıçıların çoxunu
tərcüməçiliyə gətirib çıxarır.
Bunun əyani nümunəsini Cabbarlı
yaradıcılığında görürük.
Ədəbi-tənqidi
düşüncə tariximizdə N. Gəncəvi və
Şekspir sənətinin, poeziyasının oxşarlığı
haqqında dəyərli fikirlər söylənilmişdir. Mərhum ədəbiyyatşünas alim prof. Ə.Ağayevin mühakiməsinə
diqqət yetirək: ...bütünlükdə onun qəzəlləri
arasında ideya və fikir cəhətdən əlaqə və
yaxınlıq vardır. Demək olar ki, onun qəzəllərinin
hamısı bir-birini tamamlayır. Nizaminin həyata olan lirik
münasibətini davam etdirir. Həyata lirik münasibətin
belə ardıcıl ifadəsi dünya ədəbiyyatının
böyük nümayəndələrində-Şekspirin sonetlərində
özünü göstərən diqqətəlayiq bir
xüsusiyyətdir ki, bunu biz Nizaminin lirik əsərlərində
də görürük”. Mərhum
prof. Arif Hacıyev isə yazırdı: “Onu hər kəsdən
əvvəl, Şekspirlə, onun faciə və sonetləri ilə
müqayisə etmək olar (7, 119).
“Nizami,
qəzəllərində, böyük italyan şairi Dante
kimi, öz Beatriçasını tərənnüm etmiş,
öz ideal məhəbbətini ifadə etmişdir” yazan
sözsevər ədəbiyyatşünas alimimiz Əkbər
Ağayevin fikrinə nəsə əlavə etmək
fikrində deyilik. Amma Nizaminin Dantedən, Petrarkadan,
Şekspirdən bir neçə əsr əvvəl
qələmə aldığı qəzəllərinin
Qərbi Avropa, o cümlədən italyan sonetlərinə güclü
təsiri olduğunu heç kim dana bilməz. Qəzəlin
də, sonetin də forma və məzmununda olan oxşarlıq,
bənzərlik sonetin qəzəl kanonu üzərində
qurulduğunu təsdiq edir (76).
“...Şekspir sonetlərinin
dərin ictimai-fəlsəfi məzmunu yüksək poetik keyfiyyətlərə
malik olduğundan nəzəri ədəbiyyatda çoxdan
qəbul olunub və Şekspir soneti tipi adı altında
qanunlaşdırılıb, kanon şəklini
almışdlr.”«… (6, 29).
Şərq
və Qərb poeziyasının ən tanınmış
simaları olan və müxtəlif dövrlərdə
yaşayıb-yaratmış Nizami Gəncəvi və Vilyam
Şekspir yaradıcılıqlarında mövcud olan oxşarlıqlar fərqli semantik,
qrammatik quruluşu olan və müxtəlif dil qruplarına mənsub
olan xalqların ədəbiyyatının
biri-birini zənginləşdirmək üçün əhəmiyyətli
və yararlı mənbədir.
İnsanın ən kövrək,
nisgilli könül harayları və ya sevincli, riqqətli,
narahat fikir təlatümləri əsl izharını məhz
poeziyada tapır. Poeziya danışıq nitqi ilə musiqi
arasında bir növ orta mövqe tutur. O da musiqi kimi adi
danışıqla tam ifadə edilməyən gərgin
emosiyadan, böyük həyəcandan doğulur. Elə bil ki,
poetik fikirlər yaranarkən hansı ürək
döyüntüləri, qəlb
çırpıntıları üzərində köklənirsə,
şeirin daxili ahəngi, bölgüləri, təqtiləri də
həmin ritmi səsləndirir. Məzmun həyəcanı
ritm həyəcanında musiqiləşir, “şeirləşir”...
Buna görə də
şeirin ritmi, ahəngi poetik gözəlliyin ən ümdə
şərtlərindəndir. Çünki poetik məzmun
öz bədii ifadəsinə, estetik gözəlliyə məhz
uyarlı bədii formada nail olur (1, 5).
Bualo “Poeziya sənəti”
adlı məhşur əsərində şeirin ritm səliqəsinə,
ahəng səlisliyinə xüsusi diqqət yetirməyi
tövsiyə edirdi: “...şeirdə ahəngə diqqət
yetir, vəzni pozma; misranı iki yerə bölməli olsan, elə
et ki, sözlər arasındakı fasilə mənaya xələl
gətirməsin, onu daha da aydın nəzərə
çatdırsın. Xüsusilə səy et və
çalış ki sözlərdəki saitlər dalbadal gəlib
qarışmasın, ahəngi pozmasın” (61,
232).
Mövzu ilə bağlı
suallar:
1.
Dünya ədəbiyyatından Azərbaycan türkcəsinə
tərcümə edilmiş məşhur əsərlər
hansılardır? Bu əsərlərin mütərcimləri
kimlərdir?
1.
Bədii, yaxud poetik tərcümənin
uğurlu olmasında hansı cəhətlər əsas
sayıla bilər?
2.
Cəfər Cabbarlının Vilyam
Şeksprin dram əsərlərinin, xüsusilə”Hamlet” faciəsinin
tərcüməsi haqqında sizin fikriniz nədir?
3.
Nizami Gəncəvi qəzəlləri
ilə Vilyam Şekspir sonetləri arasında nə kimi
oxşarlıqlar vardır?
Müstəqil
iş:
Görkəmli Azərbaycan
dramaturqu Cəfər Cabbarlı ilə ingilis
Renessansının dahi dramaturqlarından biri Vilyam
Şekspirinyaradıcılığında oxşar və fərqli
cəhətlər haqqında fikrinizi esse şəklində yazmağa
çalışın.
§4. Mütərcim mövqeyi
Dillər arasında mövcud olan sərhədlər
bədii tərcümə işini cətinləşdirir. Bu
baxımdan da tərcümə sənəti həmişə
bir dildən başqa dilə tərcümənin
qeyri-mümkünlüyü fikrini təkzib etməyə
yönəlmişdir. Əslində, belə demək olar ki,
poetik mənada tərcümə sənətinə orijinalda
olan məna incəliyi və tərcüməçilərin öz qarşılarına
qoyduqları tələblər gölgəsindəki sərhədlər
təsir edir. Təbii ki, tərcüməçilər
orijinal mətnin dilinə bədiilik baxımından tələbkar olaraq öz sənətlərində ədalətli
olmağa çalışırlar. Tərcüməçilər
bu dillərin sərhədlərinə görə,
orijinalın mənasına mümkün qədər sədaqətli
omağa görə özlərini
məhdudlaşmış hesab edirlər. (Hugo Friedrich. On the
Art of Translation. Theories of Translation. An Anthology of Essays from Dryden
to Derrida. The University of Chikago Press 1992 p. 11)
Romalılara görə tərcümə
orijinalla yarışmadır. Məqsəd orijinalı üstələməkdir
və belə olduğu halda bir dildə yeni ifadəni yaratmaq
üçün çox da şişirtməyə yol vermədən orijinaldan ilham mənbəyi kimi
yararlanmaqdır.
Şeirin dili və vəzni
haqqında poetika tədqiqatlarının
müəllifi Məmməd Cəfər yazır: “Dilləri
bir-birindən ayıranların arasında Çin səddi
çəkmək, dillərin hər cəhətdən biri-birinə
təsir göstərdiyini və müəyyən hallarda
onların arasında ümumi cəhətlərin olduğunu
inkar etmək mümkün olmadığı kimi, şeir vəznləri
arasında da möhkəm Çin səddləri yaratmaq,
onların biri-birinə yaxınlığını inkar etmək,
onları bir-birinə qarşı qoymaq olmaz. Şeir vəznləri
hər şeydən əvvəl milli dilin xüsusiyyətləri
ilə əlaqədar olaraq yaranır.”
Poeziya tərcüməsinin ən
başlıca vəzifəsi tərcümə mətnini
mümkün qədər müəllifin mətnindən
ayırmamaqdır. Başqa sözlə desək, oxucunun dinamik
rolunu azaltmamaqdır (44, 258).
Kristian Nordun fikrincə, tərcümədə
əsas üç prinsip ğözlənilməlidir:
Dəqiqlik, sərbəstlik,
ekvivalentlik (39, 91).
L.A. Bunin
adekvatlığın qorunub saxlanması haqqında yazırdı: “Mən tərcümə
edərkən hər vəchlə müəllif mətninə
yaxın olmağa, dilin sadəliyini, müqayisə və
epitetləri, sözlərin xarakterik olaraq təkrarlanmasını
hətta mümkün olduğu qədər misraların
sayını saxlamağa
çalışdım. Bu heç də asan deyildi”.
Tərcümə nəzəriyyəçisi
R. Yakobson haqlı olaraq yazırdı: “Dillər biri-birindən
əsas etibarı ilə ifadə edə bildikləri nəsnələrə
görə deyil, ifadə edə bilmədikləri nəsnələrə
görə fərqlənir” (72, 22).
Ümumiyyətlə, tərcümədə
MM və TM arasındakı uyğunluqla bağlı
Y. Naydanın da tərcümə
fəaliyyətində aşağıdakı prinsipləri əsas
götürməkdə haqlıdır. O yazırdı:
1. MM-in tərkib hissələrə
ayrılması və semantik məğzin təşkil
olunması;
2. MM-dən TM-ə mənanın
ən adi səviyyədə dəyişdirilməsi;
3.TM-də üslubi və
semantik ekvivalentin ifadəsi (55,
19).
Bütün bu müqayisələr
və tədqiqlər göstərir ki, Azərbaycan türk
poeziyasının ingilis dilinə tərcüməsi zamanı
mütərcimlər poetik formanın qorunub saxlanmasına həmişə
nail ola bilmirlər. Bu, hər şeydən əvvəl Şərq
və Qərb poetik sistemimin müxtəlif şeir sistemlərinə söykənməsi
ilə əalaqədardır. Bütün bu deyilənlərdən
sonra belə bir qənaətə gəlmək olar ki, bu sahədə uğur qazanmaq üçün
hər bir tərcüməçi:
·
Ingilis dilində olan şeir vəznlərini dərindən
öyrənməli və onların Azərbaycan dilində
mövcud olan üç vəzn arasında ekvivalentini
tapmalıdır.
·
Tərcümə etdiyi əsərin müəllifinin
yaradıcılıq mühitinə bələd olmalı, onun
ruhunu duymağı bacarmalıdır
·
Orijinalın ruhunu, mahiyyətini, onun
özünəməxsusluğunu dəqiq öyrənməlidir
(55, 50).
Ə. Rza yazırdı ki, Azərbaycan
dilindən fərqli olaraq, ingilis şeirində vəzn
üçün hecaların miqdarı və vurğu əsas
götürülür. Təqtilərdə vurğulu və
vurğusuz hecaların qanunauyğun, ritmik
düzülüşü beş vəziyyətdə olur. Buna
görə də sillabotonik əsasda qurulan ingilis şeirində
vəznin 5 növü vardır: yamb, xorey, daktil, amfibrax və
anapest.
Yamb iki hecalı sözlərlə
yazılır və vurğu həmişə ikinci hecaya
düşür. Daktil, amfibrax və anapestdə
üçhecalı təqtilər təkrar olunur (20).
Bədii tərcüməyə
dair tanınmış tədqiqatçıların
yuxarıda tədim və təhlil etdiyimiz fikirləri tərcümə
işinin kifayət qədər
çətin və məsuliyyətli olduğunu diqtə edir.
Digər tərəfdən əgər bədii tərcümə
materialı kimi şifahi xalq yaradıcılığı məhsulu
nəzərdə tutulursa, məsələ bir qədər də
çətinləşir. Belə ki, illərlə hər
hansı bir xalqın ruhundan süzülüb gəlmiş,
cilalanmış, müəyyən bir qəlibə
düşmüş istənilən şifahi xalq
yaradıcılığı nümunələri başqa dilə
tərcümədə digər janrlarla müqayisədə
daha böyük itkiyə məruz qalır. Bəzi hallarda isə
milli koloritlə zəngin olan folklor nümunəsinin başqa
dilə tərcüməsi məqsədəuyğun
sayilmır. Ona görə ki, həmin
nümunə tərcümə zamanı qazanmaqdan çox
itkiyə məruz qalır. Bu baxımdan tərcüməyə
material seçərkən tərcüməçilər həssas
və diqqətli olmalıdırlar.
E. Etkind yazırdı ki,
“mütləq tərcümə” yalnız müstəsna
hallarda mümkün olur. Bir qayda olaraq itkisiz, dəyişikliksiz
şeir tərcüməsi mümkün deyildir... Şeirin tərcüməçisi
üçün ən başlıcası odur ki, tərcüməçi
hər bir konkret halda məhz hansı itkilərə yol veriləcəyini
dəqiq bilməlidir (71, 68).
Azərbaycan türk
ədəbiyyatının təbliğində və
tərcüməsində xüsusi yeri olan “Azerbaijan İnternational” jurnalı öz fəaliyyətində
qeyd
etdiyimiz məqamları diqqət mərkəzində
saxlayaraq, xalq yaradıcılığından tutmuş
müasir şair və yazıçılarımızın bu və ya digər əsərlərinii ingilis dlinə tərcümə edilib yayımlanmasında xeyli
iş görmüşdür.
Jurnal
şifahi xalq
yaradıcılığı nümunələrinin
tərcüməsinə xüsusi həssaslıqla yanaşmışdır. Burada diqqəti çəkən məqam odur
ki, tərcümə edilmiş bayatılar dərc olunarkən
bayatı haqqında ingilisdilli oxucuya əhatəli məlumat verilmişdir. Bu isə
tərcümənin oxucu tərəfindən düzgün qavranılmasına imkan yaratmışdır. Hətta jurnalın 2006-cı ildə
çıxan yaz nömrəsində 1955-56-cı illərdə
Sibirə sürgün edilmiş Əhməd Cəfərzadənin
topladığı heç bir yerdə dərc edilməmiş
bayatıları belə əldə edilərək onların həm Azərbaycan türkcəsində, həm də sərbəst vəznlə
ingilis dilinə tərcüməsi çap olunmuşdur (30, 32).
Misal:
Sibirin yollarında
Qarı var kollarında
Dustağı kim tanımaz
Zəncir var qollarında.
Tərcüməsi:
On the roads of
Snow covers the bushes.
Who can’t recognize the prisoner?
Whose hands are in chains.
Fikrimizcə bayatıda olan qafiyə
quruluşu saxlanılmasa da, Sibir dustağı haqqında ifadə
olunan yanğı hissi öz poetik ifadəsini
tapmışdır. İngilisdilli oxucu Sibirin qarlı
çöllərində qolu zəncirli dustağı gorə
bilir.
Başqa bir misala diqqət yetirək:
Dağlara lala gəldi
Gül gəldi, lala gəldi
Hitler biz yazıqlara
Allahdan bəla gəldi.
İngilis dilinə tərcüməsi:
Poppies bloomed in the mountains,
Flowers and poppies blossomed in the
mountains.
Hitler came as a misfortune from the God
To us miserable people.
Dağların gülə-
çiçəyə qərq olduğu bir vaxtda Hitlerin xalqa
Allahdan bəla gəldiyi fikri də burada aydın təcəssümünü
tapmışdır.
Bayatıların əvvəlində
isə şifahi xalq ədəbiyyatının bu məşhur
növü haqqında
yığcam məlumat aşağıdakı kimi təqdim
olunmuşdur: “Azərbaycan poeziyasının geniş
yayılmış formalarından biri, lirik poeziyada ənənəvi
janr olan bayatıdır. Bu şifahi xalq ədəbiyyatına
aid olan janrdır. Bayatılar ağılar kimi xalqın ürəyindəki
qəm-qüssəni, narahatçılığı ifadə
edir”.
Burada eyni zamanda bayatının
quruluşu və onu toplayan şəxs haqqında da qısa məlumat
verilmişdir:
“Bayatların çox dəqiq
üslub xüsusiyyətləri vardır: Hər bənd yeddi
hecalı dörd misradan ibarət olur. Üçüncü
misra sərbəst olur, digər üç misra qafiyələnir.
Şeirin əsas ideyası son iki misrada ifadə olunur” (30, 34).
Tərcümədə qafiyə
quruluşunun, ritmin saxlanılmaması, sadəcə mənanın
çatdırılması da qeyd olunur. Fikrimizcə, xalqın
kimliyini, mədəniyyətini, ədəbiyyatını olduğu
kimi digər xalqlara çatdırmaq üçün
tərcümə uğurlu sayıla bilər. Hər halda
bunlara toxunmaq olmaz, məna itər deyə başqa dillərə
tərcümə etməmək qərarı bütün xalqların
qloballaşan dünyaya öz töhvələrini verdiyi bir
zamanda doğru fikir deyildir. Əgər bu gun xalqımızın uzaq
keçmişindən, ruhundan süzülən
muğamımız hər
hansı əcnəbini ram edirsə, bayatılarımız,
laylalarımız da belə bir mənəvi gücün sahibidir.
Bəzi hallarda isə dilimizdə
atalar sözü kimi işlənilən
bayatılar da mövcuddur ki, onların ingilis dilində
qarşılığını bir sadə cümlə ilə
ifadə edirik. Doğrudur, bu
halda bayatıda ifadə olunan fikir heç də ingilis dilində
qarşılığı hesab etdiyimiz atalar
sözünün ifadə etdiyi mənada tam təcəssüm
olunmur.
Məsələn:
Əzizim Vətən
yaxşı,
Geyməyə kətan
yaxşı,
Qürbət yer cənnət
olsa,
Ölməyə vətən
yaxşı.
Bayatının ingilis dilində
qarşılığını aşağıdakı kimi təqdim
etmək olar:
“There is no place like home”
Tərcüməsi:
“Ev kimi doğma yer yoxdur”
Və yaxud
East or west home is best.
Tərcüməsi:
Şərqdə də , qərbdə
də ən yaxşı yer vətəndir.
Halbuki orijinalda ifadə olunan
fikri saxlamaqla yanaşı qismən də olsa, qafiyə və
ritmi də qorumaqla bu bayatını aşağıdakı
kimi tərcümə etmk olar:
Oh, Motherland you be blessed,
Apart from you I always missed.
Should I lived in wonderful lands,
Let my deathbed be your breast.
Azerbaijan International jurnalında kı bayatı tərcüməsindən
başqa bir nümunə:
Orijinal:
Bakıdan gələn yox,
Danışıb gülən yox,
Köksüm dərdlə doludurr,
Göz yaşımı silən yox.
İngiliscəsi:
No one
comes from
No one speaks or laughs
I am full of grief
There is no one
To wipe away my tears.
Aşağıdakı
bayatıları isə “
Orijinal:
Fələyi dindireydim
Dərdimi bildireydim,
Mənə yazı yazanda
Qələmin sındıreydim.
Tərcüməsi:
If only I
could speak with God,
I would let Him know what
He doesn't know.
I would break the pen
With which He wrote my fate.
Orijinal:
Aman
fələk dad fələk,
Heç
olmadım şad fələk.
İçirdiyin
şərabdan
Bir
özün də dad fələk.
Tərcüməsi:
Oh God,
help me God,
Why am I so unhappy?
God, you should also taste
The poison that you have made me drink.
(75).
Bu
bayatını qafiyəsini və ritmini
qorumaqla aşağıdakı kimi də tərcümə
etmək olar:
O
dearest God, help me please,
My
sorrow, grief never cease
İ
wish you tasted the wine
That
made me drink the divine
Bayatılar
kimi illərin sınağından çıxmış,
xalqımızın ruhundan süzülən atalar
sözlərimiz
qafiyə,
ritm baxımından özünəməxsusluğu ilə
seçildiyinə görə onların da ingilis dilinə
tərcüməsi tərcüməçidən
xüsusi diqqət tələb edir.
Məsələn, Azərbaycan
türkcəsindəki
“İşləməyən
dişləməz” atalar sözünün ingilis dilində “No Pain, no Gain”, “ A stitch in time
saves nine”-“ Vaxtında görülmüş işdən
gül iyi gəlir”, “Well-begun is
half done”-
“Yaxşı başlanğıc işin
yarısıdır” kimi
qarşılıqlarının
olması tərcümə
zamanı tərcüməçinin işini
asanlaşdırır.
Bu da danılmaz faktdır ki, ingilis dilində bu qəbildən
olan atalar sözünün heç də həmişə bu
cür qarşılığını tapmaq mümkün
deyildir. Bəzi hallarda Azərbaycan dilində orijinalın mənasına
uyğun atalar sözü
olmadıqda tərcüməçinin dilimizdə mövcud olan orijinala mənaca
yaxın olan atalar
sözünü işlətməsi məqbul hal kimi hesab
olunur. Məsələn, ingilis
dlindəki “An apple a day keeps
doctor away” “Gündə bir alma
yesən həkimə getməzsən”atalar
sözünün dilimizdə dəqiq
qarşılığı olmadığından biz onu “İş adamın
çövhəridir” kimi tərcümə etsək heç bir məna təhrifinə yol verməmiş
olarıq.
“Early to bed, early to rise makes a man healthy, wealthy and wise”
atalar sözünü işləmə konteksti imkan verirsə
“Tez oyananla, tez evlənən
heç vaxt uduzmaz” kimi verə
bilərik. Əgər işlənmə konteksti orijinaldakı
mənaya uyğundursa bu atalar
sözünün “Tez yatmaq, tez oyanmaq insanı sağlam, zəngin
və müdrik edir” kimi tərcümə etməklə
heç bir üslub səhvinə yol verməmiş olarıq.
Aşağıdakı atalar sözləri də bu qəbildəndir:
Today and tomorrow is as near as joy and sorrow.- “ Bu günlə
sabah sevinclə kədər kimi yaxındır.
Red sky at night shepherd’s delight.
“Gecə səmanın qırmızı olması
çobanı məmun edir”.
Red sky in the morning shepherd’s warning. “Səhər səmanın
qırmızı olması çobana pis hava barədə xəbərdarlıqdır”
kimi tərcümə olunması da məqbul haldır.
A little pot is soon hot. “Balaca qazan tez qızar”
Məşhur alman linqvisti,
müqayisəli dilçiliyin banisi, antik poeziyanın görkəmli mütərcimi
Vilhelm Humboldt 1796-cı ildə Şlegelə məktubunda yazırdı:
“Hər cür tərcümə mənə sözsüz ki,
yerinə yetirilməsi mümkün olmayan məsələnin
həlli üçün göstərilən cəhd kimi
görünür. Hər bir mütərcim sualtı
qayıqlardan birinə çatmalı, yəni orijinalı
xalqın xüsusiyyətlərinə uyğun, ya da əksinə
onu qurban verməlidir. Bunların arasında orta mövqe tutmaq
isə çox çətindir”(69, 50).
Cavab məktubunda Avqust Şlegel
yazırdı ki, mətnin iştirakçılarından biri
ölməlidir: ya orijinalın müəllifi, ya da mütərcim.
XIX əsrin ortalarında
yaşamış məşhur filoloq Marista Qaünt isə
qeyd edirdi: “Bu tərcümə
anlayışların, fikirlərin məhvidir”(69, 76).
Tərcümə barədə bu kimi təzadlı fikirlər
heç də onun bəşəriyyətin mədəniyyət
körpüsü olduğu fikrinə zərrə qədər
xələl gətirmir.
Bir sıra tərcümə
mütəxəssislərinin fikrinə ğörə poeziya
tərcümə zamanı itir. Əslində isə dilini
heç başa düşmədiyimiz şeirdənsə,
məna və məzmununu bir qədər dəyişmiş,
qurban vermiş şeir tərcüməsi orijinal dilin
poetikası, bədii dili, ədəbi ifadə
vasitələri və hiss- həyəcanları, duyum və
düşüncə tərzi barədə bizə
müəyyən məlumat verir. Tərcüməçini
hər hansı bir bədii parçanı tərcümə
etməyə həvəsləndirən faktorlar vardır. Bu
faktorların ən önəmlisi
tərcüməçinin özünü dərketməsindən
irəli gəlib, onun özünün şeir, yaxud digər janrda
əsər yazmasi
həvəsinə düşməsi ilə eyni səviyyədə durur.
Tərcüməçi orijinalın
dilində dərindən hiss etdiyi, duyduğu, qəlbinə
yaxın olan əsərləri öz ana dilinə daha
uğurla tərcümə edir.
“Şeirdə
ifadə olunan fikirdənsə onun necə verilməsi
faktına diqqət yetirməyi qarşıya məqsəd
qoymağa ehtiyac yoxdur. Fikrin necə
verilməsinə diqqət çəkmək məzmundan
fikri yayındıra bilər. Şekspiri oxuyarkən onun fikir dünyasının təsiri
altına düşürük. Tərcümədə sözləri,
hətta bir sözü belə dəyişərkən ifadə olunmuş fikir itir” (46, 18).
Bədii tərcümə prosesində
ortaya çıxan problem və çətinliklər
barədə çox yazılmışdır. Belə
problemlərdən biri də tərcümə üçün
əsər seçimi ilə bağlıdır.
Çünki seçim zamanı tərcüməçi
aşağıdakı suallara da cavab verməlidir:
əsərini tərcümə edəcəyi müəllifin
yaradıcılığına
dərindən bələddirmi, onun dilinin incəliklərini
bilirmi, əsərlərini ürəkdən sevirmi? Əks halda çətinliklər
qaçılmazdır. Məlum məsələdir ki,
tərcüməçi “tərcümə etdiyi əsərin
müəllifinin yaradıcılıq mühitinə
bələd olmalı, onun ruhunu duymağı
bacarmalıdır. Orijinalın ruhunu, mahiyyətini, onun özünəməxsusluğunu
dəqiq öyrənməlidir”
(15, 50).
Bundan əlavə orijinalın milli
koloritini saxlamaq üçün tərcüməçi
tərcümə etdiyi dil, bu dilin daşıyıcısı
olan xalq haqqında hərtərəfli biliyə və
geniş dünyagörüşünə malik
olmalıdır. Burada kiçik ehtiyatsızlıq milli adət-ənənələr
arasında mövcud olan sərhədlərin pozulmasına
gətirib çıxara bilər.
Yalnız bu prinsiplərə
əməl edən tərcüməçi öz ana dilinin
də özəlliklərini nəzərə almaqla bu işin
öhdəsindən uğurla gələ biləcəyinə
əmin ola bilər. Belə hallarda tərcümə
əsəri hətta bəzən orijinalın özü
qədər güclü olur. Tərcümə
üçün seçilən əsərin müəllifinin
də həyata baxışları,
dünyagörüşü nəzərə
alınmalıdır. Məsələn, təsadüfi deyil
ki, “Odisseya”nın tərcüməsində Jukovski
özünə xas olmayan bir çərçivə
daxilində hərəkət etmiş, orijinalın məzmunu
və ruhunu saxlamaq baxımından mühafizəkar olmağa
çalışmışdır: “Homeri tərcümə
edərkən hər cür ədəbazlıqdan,
bər-bəzəkdən, hər hansı bir effektə
uymaqdan, şuxluqdan imtina etmək gərəkdir” (2, 342).
Bu baxımdan C.Q, Bayronun
“Şərq poemaları”nın Azərbaycan türkcəsinə
tərcüməsinin səciyyəvi özəllikləri
vardır. Adından da göründüyü kimi bu poemalarda şərq
adət-ənənələri əks olunmaqla yanaşı,
türk sözlərindən də geniş istifadə
edilmişdir. Şairin Şərq aləminə yaxından
bələd olmasının səbəbi onun Şərq
ölkələrinə səyahəti zamanı bir
müddət orada yaşamasıdır. Bu isə əsərin
Azərbaycan türkcəsiinə keyfiyyətli
tərcümə edilməsini asanlaşdırır. Elə
buna görə də xalq şairi
B. Vahabzadənin Bayronun “Şərq poemaları”ndan doğma
dilimizə çevirdiyi “Abidos gəlini, türk hekayəti”
uğurlu hesab olunan tərcümələrdəndir. Eyni
kitabda ingilis şairinin “Gavur”əsərinin Novruz
Gəncəli, “Korinfin mühasirəsi” poemasının A. Aslanov
tərəfindən edilmiş tərcümələri də
verilmişdir.
Kitabdakı
tərcümələrin uğurunun səbəbini
tanınmış tərcüməçi və pedaqoq
İ.Rəhimov aşağıdakı kimi izah etmişdir: “Bu
kitabdakı poemaları tərcümə etmiş hər
üç mütərcim Bayronu dönə-dönə
oxumuş, onun ruhuna girə bilmiş,onu sevmiş, onu
yaxından tanımağa səy göstərmişdir.
Mütərcimlər tərcümənin əsas qaydasına -
mətnin ruhuna sadiq qalmaq qaydasına cəhd etmişlər
və demək olar ki, buna müvəffəq olmuşlar.
Şübhəsiz, tərcümələrdən Bayron
poemalarının ruhu, mənası və üslubu aydın
hiss olunmaqdadır” (17, 19).
Qeyd edək ki,
tərcüməçi-alim sonralar
Azərbaycan türkcəsinə edilmiş bu
tərcümə nümunələri əsasında elmi
tədqiqat işi apararaq Bayron poeziyasının
incəliklərinin doğma dilimizdə ifadə formasına
dair samballı dissertasiya işi yazmışdır.
Fikrimizi
aydınlaşdırmaq üçün Bayronun “Şərq
poemaları”na daxil olan “Abidos
gəlini” poemasından bir parçaya və onun
tərcüməsinə diqqət yetirək:
There linger'd we,
beguil'd too long
With Mejnoun's tale, or Sadi's song,
Till I, who heard the deep tambour
Beat thy Divan's approaching hour,
To thee, and to my duty true,
Warn'd by the sound, to greet thee flew:
Tərcüməsi:
Bizim dilimizdə
çiçəklər açdı
Məcnunun dastanı, Sədinin
şeiri,
Çox gəzib
əyləndik, birdən uzaqdan
Təmburun səsini eşitdim əlan.
Bildim divanxana toplanır
demək,
Qayalar adlayıb
çöllər keçərək
Qaçdım
üz-gözümdən tər yağa-yağa,
Gəldim paşamızı
salamlamağa
(12, 80).
Orijinalda olan poetik
parçanı oxuyarkən oxucuya elə gəlir ki, bu şeir
türk şairi tərəfindən ingilis dilində
yazılmışdır. Məcnunun dastanından, Sədinin
şeirindən ilhamla söz açan şairin dili
asanlıqla tərcüməçi tərəfindən
anlaşılır və doğma dilimizə qüsursuz
tərcümə edilir.
Göründüyü kimi
türk mənşəli “divanxana” və “təmbur”
sözləri də şairin öz ana dilində olan
sözlər kimi orijinalda işlədilmişdir.
Tərcümə məsuliyyətini
dərindən dərk edən hər bir mütəxəssis
başa düşür ki, hər cür əsər hər
müəllif üçün tərcümə obyekti ola
bilməz. Düzgün əsər seçimi keyfiyyətli
tərcüməyə aparan əsas yoldur desək,
yanılmarıq. Yaxud əksinə, milli koloritlə zəngin
olan əsərlərin başqa dillərə
tərcüməsi böyük məsuliyyət tələb
edir. Ərəb yazıçısı Əmir
ər-Reyhaninin bir fikrini xatırlatmaq
yerinə düşür: “İki növ şair var:
öz xalqının, öz dövrünün şairi və
bütün dövrlərin və xalqların şairi.
Birincilərin şeirləri başqa dillərə
tərcümə edildikdə çox itirir, ikincilər
isə istedadlı tərcüməçilərin
əlində daha ipə-sapa yatandır. Ikinci növ şairlərin
qəlbi keçici heç nəyə bağlı deyil,
kiməsə bənzəmək və zamanın keçici
ruhuna uyğunlaşmaq onlara yaddır. Onlar dünyanın
qəlbi və düşüncəsidir” (65, 265-267).
Təbii ki, Azərbaycan şeirinin
müxtəlif formalarının ingilis dilinə
tərcüməsinin xüsusi özəllikləri vardır.
Bu da daha çox Azərbaycan poeziya nümunələrinin janr
rəngarəngliyi ilə əlaqədardır. Heca və
əruz vəznində yazılmış nümunələrin
tərcüməsində bir qayda olaraq Azərbaycan türk
dilinin özünəməxsus çalarlarını qorumaq
çətin olur. Bu özünəməxsusluq isə hər
şeydən əvvəl qafiyə quruluşu, ritm və.s
ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, şeir
tərcüməsində bəzi üslubi
təhriflərə yol verilir. Bu fikri Azərbaycan poeziya
nümunələrinə, xüsusən heca və əruz
vəznində yazılan
şeirlərə daha çox şamil etmık olar.
Çünki elə şairlər var ki, onların
şeirlərinin məna gücü sözlərin musiqili
düzülüşü, ritm, bölgü və.s ilə
bilavasitə bağlıdır. Belə şeirlərdəki
məna və forma gözəlliyini saxlamaqla başqa dildə
ifadə etmək heç də həmişə mümkün
olmur. Bir neçə il
əvvəl ABŞ-da poeziya
tərcüməsi üzrə tədqiqat apararkən
amerikalı həmkarlarımızla ölməz şairimiz S.
Vurğunun “Şair, nə tez qocaldın sən?” şeirini
ingilis dilinə tərcüməsində forma və məzmun
vəhdətini saxlamağa cəhd göstərmişdik.
Nümunə üçün heca vəznində
yazılmış, səsləndirilərkən həzin musiqi kimi qəlbimizə
süzülən bu şeirin son bəndinə və onun
ingilis dilinə tərcüməsinə diqqət yetirək:
Orijinal:
Saç ağardı, ancaq ürək
Alovludur əvvəlki tək.
Saç ağardı, ancaq nə qəm
Əlimdədir hələ qələm.
Bilirəm ki, deməyəcək
Bir sevgilim, bir də vətən
Şair, nə tez qocaldın sən?
Tərcüməsi:
Though my hair goes grey,
My beating heart has much to say.
I have my pen and forever
It will make me much braver.
My love,my land will tell never
What’s happened? Aren’t you young yet?
Early you got so old, poet!
Tərcümədə
ritm, qafiyə yerində olsa da, amerikalı
həmkarlarımızın fikrincə bu nümunə
amerikalı oxucuya şeir təsiri bağışlamır,
orijinaldakı məna yükü tərcümədə
görünmür. Belə halda tərcümə obyekti
üçün şeir seçimində diqqətli olmaqla
yanaşı, adekvat dildə şeirin daha asan başa düşə
biləcəyi qəlibi də
müəyyənləşdirmək keyfiyyətli
tərcüməyə zəmin yaradır. Təcrübə
göstərir ki, Azərbaycan türkcəsindən
dilindən ingilis dilinə tərcümə zamanı
orijinalın hansı vəzndə yazılmasından
asılı olmayaraq tərcümə etdiyi dildə
sərbəst şeir formasını seçən
tərcüməçi daha böyük uğur qazanır.
Adından da göründüyü kimi bu poetik forma ilə orijinalda ifadə olunmuş fikri əks etdirmək imkanları
genişdir.
“Azerbaijan
Poeziyası antologiyası”ında isə bu şeir parçasnşı
Piter Tempest qafiyə
quruluşunu saxlamaqla aşağıdakı kimi
tərcümə etmişdir:
My head is graying, but
my heart
Glows just as bright as at the start.
Although with gray my head be strewn
I know for sure that, come what may,
My wife and country shall not say:
"How come you've grown so old so soon!"
(31, 56).
Bu tərcümə variantı Azərbaycan türkcəsinə
birbaşa orijinaldan deyil, rus dilindən tərcümə
edilmişdir. Elə bu səbəbə görə də
orijinalda olan məna tam ifadə
olunmamış, bir çox hallarda isə təhrif edilmişdir. Orijinaıdakı “saç
ağarmaq” ifadəsi “head is
graying”, yəni “baş ağarmaq kimi” verilmişdir. Bundan
başqa tərcümənin dili orijinaldan fərqli olaraq bir qədər
ağırdır, yəni orijinaldakı musiqili deyim tərzi,
ritm, qafiyə birləşərək şairin saçının
ağarması faktına görə təəssüf hissinin
daha qabarıq ifadə olunmaslna xidmət edirlər.
Yuxarıdaki ingiliscə olan hər iki tərcümə
nümunəsində təbii ki, bu fikri orijinaldakı kimi
emfatik ifadə etmək mümükün olmamışdır.
Aşıq
Ələsgərin “Müşgünaz”
qoşmasının ingilis
dilinə tərcüməsi də bu baxımdan
maraqlıdır. Şeirin bir
bəndinin orijinalı və ingiliscə tərcüməsi
üzərində müqayisəli təhlil aparaq:
Orijinal:
Sübhün
çağı mah camalın görəndə
Xəstə könlüm
gəldi saza Müşgünaz.
Sona tək silkinib
gərdən çəkəndə
Bənzəyirsən
quya, qaza Müşgünaz.
İngiliscə
tərcüməsi:
Early in the morning, when I see the moon’s beauty
My sick heart comes to the saz
Mushgunaz!
When you quiver just so and crane
your neck
You resemble a swan, a goose,
Mushgunaz! (41).
Orijinaldakı “saza gəlmək” frazeoloji
birləşməsində işlənən saz
sözünün milli alətimiz olan sazla heç bir
əlaqəsi olmadığını orijinalın dilində aydın
görünür. Təbii ki, sazın
tərcümələrdə olduğu kimi saxlanması
təqdirəlayiq haldır. Belə hallarda həmin
sözə əlavə izahat
verilıir və tərcümə mətni oxucu
üçün heç bir anlaşılmazlıq
yaranmır. Yuxarıdakı
nümunədə isə tərcüməçinin
aşıq yaradıcılığından xəbəri
olmadığı və
şeirin mənasını anlamadığı aşkar
olur. Belə tərcümələr isə şairin fikirlərini
ingilisdilli oxuculara təqdim etmək əvəzinə, onu həmin oxucuların
gözündə mənasız söz yığınına
çevirir.
Əlbəttə,
xalqımızın ruhunu oxşayan, aşıq
ilhamının məhsulu olan bu misralarda ona xas musiqini, ritmi ingilis dilində tam
şəkildə ifadə etmək qeyri-mümkündür.
Lakin bu misralarda verilən mənanı ingilisdilli oxucuya
aşağıdakı kimi çatdırmaq olar:
Seeing your moonlike face in the
morning
A flow of joy filled my empty soul,
Mushgunaz
You quiver before me like an angel
As if
swans are in the lake, Mushgunaz.
(Şeiri bu sətirlərin
müəllifi amerikalı həmkarı şair Əlison
Məndəvillə birlikdə etmişdir.)
Azərbaycan şifahi xalq
ədəbiyyatının sevilən poetik
mümunələrindən olan “Sarı gəlin”in Aytən Əliyeva və Aynurə
Hüseynova tərəfindən
ingilis dilinə tərcüməsi Azerbaijan
İnternational jurnalında çap olunmuşdur.
Orijinal:
Saçın ucun
hörməzlər,
Gülü sulu
dərməzlər,
Səni mənə verməzlər,
Neylim, aman, sarı gəlin
Aman, aman sarı gəlin
İngiliscəsi:
You don’t braid the end of your hair,
They will not let me marry you.
I wish I had the chance to see
The face of my beloved...
Oh, what can I do?
Oh, what can I do
Yellow bride...
Tərcümədə
“Gülü sulu dərməzlər” misrası
ötürülmüş, əvəzində ikinci
bənddəki
“Nə ola bir görəm
Nazlı yarın
üzünü”
misrasının
tərcüməsi əlavə edilmişdir. “Sarı gəlin” ifadəsi isə
sırf Azərbaycan reallığında anlaşıla
bilən, milli koloritli bir sözdür. Sarı gəlin deyərkən
sarışın, ailəli cavan, cazibədar qadın
nəzərdə tutulur. Fikrimizcə bu ifadə sonda
izahatı verilməklə
olduğu kimi saxlana bilərdi. İkinci mümkün
tərcümə variantı “fair lady” ola bilərdi. Bu
sözün “yellow bride” kimi
tərcüməsi isə bir
qədər məntiqsiz görünür.
Orijinal:
Bu dərənin uzunu,
Çoban qaytar quzunu.
Nə ola bir görəm
Nazlı yarın
üzünü
Neylim, aman sarı gəlin
Aman, aman sarı gəlin
Ingiliscəsi:
Along this valley,
Bring back the sheep, shepherd…
I wish I had the chance to see
The face of my beloved…
Oh, what can I do?
Oh, what can I do
Yellow bride...
Göründüyü kimi
Azərbaycan dilində həzin, kövrək, romantik
duyğuları əks etdirən bu poeziya nümunəsi ingilis
dilinə tərcümədə o qədər də uğurlu
səslənmir.
Lakin bu heç də o
demək deyildir ki, tərcümə üçün
yalnız yaradıcılığına bələd
olduğumuz, əsərləri dünyada məşhur olan
və daha çox tanınmış müəlliflərə
müraciət etmək lazımdır. Mütaliə zamanı
müəyyən bir gözəl üslubi keyfiyyəti,
orijinallığı ilə diqqəti çəkən
istənilən əsər tərcümə obyekti ola
bilər. Belə halda yenə də müəllifin
yaradıcılığına müracət etməklə,
yaşadığı ədəbi mühit haqqında
müəyyən biliklər əldə olunmalıdır.
Bütün bunlarla
yanaşı tərcüməçi əsər
seçimində tərcüməni təqdim edəcəyi
auditoriyanı da nəzərə almalıdır. Bu
baxımdan tərcümə zamanı əks dilin
mütəxəssislərilə əməkdaşlıq da
səmərəli nəticə verə bilər. Bu sətirlərin
müəllifi Amerika
Birləşmiş Ştatlarında elmi ezamiyyətdə olarkən
amerikalı həmkarları ilə Azərbaycan türkcəindən
ingilis dilinə tərcümə sahəsində belə
əməkdaşlığın şahidi olmuşdur. Xalq
şairi B.Vahabzadənin
“Qızıma” şeirinin tərcüməsi zamanı bəzi
anlaşılmazlıqlar yaranmışdır.
Nəticədə amerikalıların bizdən fərqli adət-ənənələri
nəzərə alınaraq şeirin sərlövhəsini ingilis dilinə “To My Married Daughter” –
“Ərə getmiş qızıma”
kimi tərcümə etmişdik. Xalqımızın
uzun illərin sınağından çıxmış milli
psixologiyasının təzahür forması kimi ərə
gedən qızın ata evinə gələrkən utanıb-
sıxılmasını, özünü qonaq kimi
aparmasını təbii qəbul etdiyindən bu şeiri
oxuyarkən heç bir anlaşılmazlıq yaranmır.
Amerika oxucusu üçün isə mənanın
düzgün anlaşılması naminə
tərcüməyə əlavələr etmək
qəbahət hesab olunmamalıdır. Burada qeyd etmək yerinə
düşər ki, bu şeiri oxuyan amerikalı milli
dəyərlərimizin bir incə məqamı ilə
tanış olur: ailə quran qızın ata evində olan
şuxluğunu, şıltaqlığını ər
evində gəlin abır-həyası, isməti əvəz
edir. Bu dəyişikliklərə görə o, ata evində gonaq kimi bir qədər özünü
yad hiss edir. Bunu oxuyan amerikalı və ya hər hansı
ingilisdilli oxucuya bu cəhət çox maraqlı
görünür və onlar bizi bu
cür dəyərlərə malik bir millət kimi yadda saxlamağa
çalışır.
Yuxarıda deyilənləri
Anna Axmatovanın sözləri ilə yekunlaşdırmaq
yerinə düşər: “Deyirdilər ki, Axmatova və V.
Hüqo-mümkün deyil”, amma əslində sənə
oxşamayanı tərcümə etməlisən, əsl yeni
şəklə düşmək məhz budur” (66, 436).
Mövzu ilə
bağlı suallar:
1.
Tərcümə
nəzəriyyəçilərinin poetik tərcüməyə
dair fikir və mühakimələri haqqında nə deyə
bilərsiniz?
2.
Poetik
tərcümədə əsasən hansı cəhətlərə
verilməlidir?
3.
Tərcümədə
mütərcim mövqeyi nə deməkdir?
4.
Dilçi
və ədəbiyyatşünas alim İsmixan Rəhimovun tərcümə
sahəsində hansı xidmətlri olmuşdur?
§5. Klassik və müasir poeziyanın
ingilis dilindən tərcüməsi: şeirin ruhu və
adekvatlıq
Uzun illər ərzində bir
çox nəsr əsərlərinin müəllifi, otuz ildən
artıq tərcümə sənəti ilə məşğul
olan Börton Raffel “Poeziya tərcümə sənəti”
kitabında yazır: “Tərcüməçilər ədəbiyyat
sahəsində incəsənət adamları olduqlarından
onların da eynilə orijinal əsərin
yaradıcısında olduğu qədər daxili tələbat
və istəkləri vardır. Təəccüblüdür
ki, məndə nəsr əsərlərini
tərcümə etmək üçün “təbii” istək
yaranmır, özümü bu prosesdə rahat hiss etmirəm. Mən
həmişə poeziya tərcüməsində
özümü tam rahat hiss etmişəm. Mən poeziyanı
ona görə tərcümə edirəm ki, mən onu sevirəm,
mən nəsr əsərlərini ona görə tərcümə
etmirəm ki, mən bunu etməyi sevmirəm”.
Yazışı-tərcüməçi bir faktı da nəzərdən
qaçırmır: “Mən yaxşı bilirəm ki,
şeiri tərcümə etmək üçün şair
olmaq lazımdır. Sözsüz ki, nəsr əsərlərini
tərcümə edən tərcüməçilərə
bu qabilliyyət yazıçı olmaqda kömək edir. Amma
tərcüməçinin yazıçı olmağı
mütləq deyil”.
Onun qənaətinə görə
“tərcümə obyekti kimi
poeziyanı və ya nəsri seçərkən üç qərar
ətrafında düşünmək lazım gəlir:
1. Hansı dildən tərcümə
etməli ?
2. Hansı müəllifi
(müəllifləri) seçməli?
3. Hansı dövrün ədəbi
nümunəsini götürməli?”
(36, 101-102).
İngilis ədəbiyyatında
Romantizm cərəyanının öndəri kimi tanınan,
öz poetik prinsiplərinə həmişə sadiq olan və
simvollarla zəngin poetik irs qoyan Uilyam Bleyk (1757-1827)
yaradıcılığı dərin fəlsəfi tutumu ilə
bir poetik dünyanı
xatırladır. Şairin “Zəhər ağacı” onun poetik
dünyasında sayılan şeirlərdəndir. Şeirin sərlövhəsi
şeirin məzmunu barədə çox şey deməklə
yanaşı, Azərbaycan türkcəsinə tərcümədə
də heç bir prtoblem yaratmır.
Şeirin birinci bəndinə nəzər salaq:
Orijinal:
I was angry with my friend:
I told my wrath, my wrath did end.
I was angry with my foe;
I told it not, my wrath did grow.
Sətri tərcüməsi:
Mən
dostuma qəzəbləndim:
Qəzəbimi
söylədim, hirsim soyudu.
Düşmənimə
qəzəbləndim;
Ona
demədim, hirsim artdı.
Poetik tərcüməsi:
Dostuma nədənsə qəzəbim tutdu,
Ona bəyan etdim, könlüm unutdu.
Düşmənə qəzəbim tutanda fəqət,
Demədim, hirsim də çoxaldı, əlbət.
Göründüyü kimi orijinalda fəlsəfi fikir- dostuna qəzəbi
tutan şairin ona söyləməklə hirsinin soyuması və
rəqibinə bəyan etmədiyindən hirsinin artması
fikri poetik ifadə olunmuşdur.
Tərcümədə isə bu fikirləri səlis Azərbaycan
türkcəsində şeir
formasında ifadə etmək
mütərcüməçidən son dərəcə
ehtiyatlılıq tələb
edir. Bu halda onun qafiyə xatirinə bədii boyalardan istifadə
etmə imkanları da məhdudlaşır. Bu baxımdan orijinalla
müqayisədə tərcümə əsəri bədiilik baxımından
bir qədər çılpaq görünə bilər.
Başlica məqsəd isə orijinalda ifadə olunmuş fəlsəfi
fikri tərcümədə
qorumaq, ona xələl gətirməməkdir. Şairin qəlbində
kök atmış kinin necə boy atdığı fikri isə
aşağıdakı bəndlərdə poetik ifadəsini
tapmışdır:
And I watered it in fears.
Night and morning with my tears;
And I sunned it with smiles,
And with soft deceitful wiles.
Sətri tərcüməsi:
Və
mən qəzəbimi qorxu içində suvardım,
Gecə
və səhər göz yaşlarımla;
Onu
gülüşlərimlə və aldadıcı hiylələrimlə
isitdim.
Poetik tərcüməsi:
Bəslədim bu hirsi qorxu içində
Göz yaşım suvardı onu hər gündə.
Gülüşüm günəştək isitdi onu
Yalandan, hiylədən biçildi donu.
Bu bənddə
Gecə
və səhər göz yaşlarımla;
Onu
gülüşlərimlə və aldadıcı hiylələrimlə
isitdim.
misralarında
verilən fikri
Gülüşüm günəştək isitdi onu
Yalandan, hiylədən biçildi donu.
kimi tərcümə edərkən, şeirin məna
yükünə bədii rəng qatmağa və eyni zamanda poetik formanı qorumağa səy
göstərmişik.
Orijinal:
And it grew both day and night,
Till it bore an apple bright.
And my foe beheld it shine,
And he knew that it was mine,
Sətri
tərcüməsi:
Hirsim
gecə və gündüz artdı,
Dönüb
gözəl bir alma oldu.
Və
düşmənim onun parıltısını gördü.
Və
o bildi ki, o alma mənimdir
Poetik tərcüməsi;
Qəzəbim böyüyüb nübar gətirdi,
Kökləri kin olan alma bitirdi.
Məndə bu almanı görəndə düşmən
Tamah sürüklədi onu yenidən.
Bu bəndin də son iki misrasında orijinalda verilmiş fikiri qorumaqla bədii
çalar qataraq ifadfə etməyə
çalışmışıq. Son bənddə şeirin məzmunu Bleyk yaradıcılığına
xas olan bir formada- əksliklərin vəhdəti- məsumluqla
günahkarlığın
qarşılaşdırılması fonunda ifadə
edilmişdir.
Orijinal:
And into my garden stole
When the night had veiled the pole;
In the morning glad I see
My foe outstretched beneath the tree.
Sətri tərcüməsi:
Və
oğrunca mənim bağıma girdi;
Üfüqə
gecə pərdə çəkən vaxt;
Səhər
mən görüb şad oldum
Düşmənimi
ağacın altında ölmüş görəndə.
Poetik tərcüməsi:
Bu gözəl meyvədən yemək istədi,
Bir gecə gizlicə bir alma yedi.
Sevindim mən səhər bağa girəndə
Düşməni önümdə ölmüş
görəndə.
(Tərcümə
müəllifə məxsusdur.)
Şairin rəmzlərin dili ilə demək
istədiyi fikri- xeyirlə şərin mübarizəsi və
sonda şərin məğlub olmasını tərcümədə
də əks etdirməyə
çalışmışıq.
Uilyam
Bleykin „Infant Sorrow“ („Körpə kədəri”) şeirinə diqqət
yetirək:
Orijinal:
My mother groaned, my father wept,
Into the dangerous world I leapt;
Helpless, naked, piping loud,
Like a fiend hid in a cloud.
Sətri tərcüməsi:
Anam əzab çəkdi, atam kədərləndi,
Mənim atıldığım bu qorxulu dünyada;
Mən aciz, çılpaq, bərkdən
qışqıraraq
Buludlar arasında gizlənmiş şeytan kimiydim.
Poetik tərcüməsi:
Atam qüssələndi, inlədi anam
Bu müdhiş dünyaya can atdığım an.
Qışqıra-qışqıra aciz və üryan
Sanki buludları yarırdı şeytan.
Orijinal:
Struggling in my father’s hands,
Striving against my swaddling bands,
Bound and weary, I thought best
To sulk upon my mother’s breast.
Sətri tərcüməsi:
Atamın qollarında çabalayaraq
Bələyimi açmağa cəhd edirdim.
Qollarım bağlı, yorğun halda
düşündüm
ki, ən yaxşısı
Anamın döşlərindən süd əmməyimdir.
Əlləri bağlı körpənin
çırpınaraq özünə daha güvəncli yer
axtardığı və
yorğun düşərək ana döşlərindən
süd əmərkən özünü daha rahat və sərbəst
hiss etdiyi məqamı poetik şəkildə
çatdırmaq üçün tərcümə əsəri müəyyən artırmalar, əlavə
boyalar tələb edir:
Poetik tərcüməsi:
Ata qollarında üsyan eylədim
Çırpınıb özümə yuva dilədim.
Duydum
ki, aləmi bürüsə də nur,
Ən
işıqlı dünyam ana qoynudur.
Təbii
ki, ana qoynunda olan körpə həm qidalanma, həm də daha güvəncli olmaq baxımından ən rahat yerdədir.
orijinaldakı
“Düşündüm ki, ən yaxşısı
Anamın döşlərindən süd əmməyimdir”
misraların
“Duydum ki, aləmi
bürüsə də nur,
Ən
işıqlı dünyam ana qoynudur” kimi
verilməsi məhz verilmiş fikrin çılpaq şəkildə
deyil, bədii boyalarla verilməsinə xidmət edir və
heç bir məna təhrifinə səbəb olmur.
Orijinal:
Never seek to tell thy love,
Love that never told can be;
For the gentle wind doth move
Silently, invisibly.
Sətri tərcüməsi:
Heç vaxt sevgini bəyan eləmə,
Sevgi heç vaxt elan edilməz;
Çünki həzin meh də hərəkət edir
Sakitcə, görünmədən.
Poetik tərcüməsi:
Çalışma eşqini açıb deyəsən
Sevirəm söyləməz sevən heç zaman.
Səssizcə, gizlicə öpər telindən
Həzin meh də səni oxşadığı an.
Orijinal:
I told my love, I told my love,
I told her all my heart,
Trembling, cold, in ghastly fears.
Ah! She did depart!
Sətri tərcüməsi:
Mən sevgimi bəyan etdim, Mən sevgimi bəyan etdim.
Mən ona bütün ürəyimi açdım,
Titrəyə-titəyə, üşüyərək
qorxu içində.
Ah! O məni tərk etdi!
Poetik tərcüməsi:
Mən açdım eşqimi, açdım eşqimi
Sevdiyim gözələ qorxu içində
Ah! Məni tərk etdi, o, bir quş kimi,
Hicranın oduna qalandım mən də.
Orijinaldakı fikirlər tərcümədəki
üç misrada verilmişdir. Dördüncü misra isə
“Hicranın oduna qalandım mən də” həm qafiyə
xatirinə həm də digər üç misradakı fikirlərin
daha qabarıq verilməsinə xidmət edir.
Orijinal:
Soon after she was gone from me,
A traveler came by,
Silently, invisibly
He took her with a sigh.
Sətri tərcüməsi:
Məndən ayrılandan az sonra
Bir səyyah gəldi,
Sakitcə, gözə görünmədən
Onu bir köks ötürməklə apardı.
Poetik tərcüməsi:
Məhəbbət gör mənə nə sitəm etdi
Məni tərk eyləyib gedən kimi ah!
Onu bir andaca aparıb getdi
Eşqin sirlərini bilən bir səyyah.
(tərcümə müəllifə məxsusdur.)
Üçüncü bənddə isə sakitcə qəfildən
gələn bir səyyahın bir köks ötürməklə
sevdiyini aparması fiikiri ifadə olunmuşdur. Azərbaycan oxucusuna bu fikiri “Məhəbbət gör mənə
nə sitəm etdi”, “ Eşqin sirlərini bilən bir səyyah”
kimi əlavələr etməklə çatdırmağa
çalışmışıq.
Bu əlavələr tərcümənin daha poetik,
musiqili olmasına, eyni zamanda qafiyə ilə ifadə edilməsinə
zəmin yaradır, heç bir məna itkisinə yol verilmir, əksinə
məna daha qabarıq verilir.
İngilis ədəbiyyatında Romantizm
cərəyanının
tanınmış nümayəndəsi Lord Corc Qordon
Bayron (George Gordon Byron(1788-1824) yaradıcılığı Azərbaycan
ədəbiyyatında kifayət qədər yer
almışdır. Onun “Şərq
poemaları”na daxil olan “Abidos gəlini” poemasından aşağıdakı
şeir parçası toranlıqda təbiətin təsvirinə
həsr olunmuşdur. Şeirin sərlövhəsini
Toranlıq kimi də vermək
olar. Dilimizin zənginliyi orijinalda ab ab qafiyə quruluşu ilə,
yəni çarpaz qafiyə ilə yazılmış bu
şeir parçasının eyni qafiyə quruluşunu
saxlamağa imkan vermişdir.
Şeirin orijinalını Azərbaycan türkcəsinənə
edilmiş bədii tərcüməsinini eləcə də orijinalın
sətri tərcüməsini verməklə müəyyən təhlilllər
aparmaqla və poeziya tərcüməsinə dair fikirlərimizi
misallar üzərində əsaslandırmağa
çalışacağıq.
Orijinalın ilk bəndinə
nəzər salaq:
It is the hour when from the bows
The nightingale's high
note is heard;
It is the hour when
lovers' vows
Seem sweet in every
whispered word;
Sətri tərcüməsi:
Bu an
ağaclardakı bülbülün
Zil səslə nəğmə
oxuduğu andır.
Bu an sevgililərin
pıçıltı ilə
Əhd-peyman
bağladıqları andır.
Və
yaxınlıqdakı çaylar, həzin meh səs eşitməyən
qulaqlara musiqi bəxş edir.
Poetik tərcüməsi:
Dilində nəğmələr
zil şirin səslə
Bülbüllər
budağa qonurlar bu an.
Ürəkdən sevənlər
min bir həvəslə
Söz verib, and
içir, bağlayır peyman.
Tərcümə zamanı orijinaldakı məna
yükünü saxlamağa çalışmışıq.
Sadəcə orijinalın birinci və üçüncü
miralarının əvvəlində verilmiş təkrirləri
(it is the hour) dilimizin cümlədə sözlərin
düzülüşünə görə ingilis dilindən
tam fərqli olması səbəbinə görə qorumaq
mümkün olmamışdır.
İngilis poeziyasında tez-tez misranın əvvəlində
işlənən “and” (və) Azərbaycan türk şeirinə
xas olmadığından şeirin formasını bir qədər
dəyişib dilimizdəki bədii ifadə vasitələrindən
istifadə edərək orijinaldakı mənanı qoruyub
saxlamağa çalışmışıq:
And gentle winds, waters near,
Make music to the
lonely ear.
Each flower the dews have lightly
wet,
And in the sky the stars are met
Sətri tərcüməsi:
Və yaxınlıqdakı çaylar, həzin meh
Səs eşitməyən qulaqlara musiqi bəxş
edir.
Hər gülün üstünə yüngülcə
şeh düşüb,
Və
səmada ulduzlar görüşür.
Poetik tərcüməsi:
Suyun şırıltısı, həm həzin
külək
Nəğmə bəstələyir yanıqlı,
kövrək.
Güllər gözü nəmli şeh damlasından
Ulduzlar səmada sulayır meydan.
Sətri tərcüməsi “Səs eşitməyən
qulaqlara musiqi bəxş edir”
misrasının tərcümədə “Nəğmə bəstələyir
yanıqlı, kövrək” və” Hər gülün
üstünə yüngülcə şeh düşüb”
misrasının isə “Güllər gözü nəmli
şeh damlasından” kimi verilməsi daha məqbul olardı.
Beləlilkə, şairin orijinalda
ifadə etdiyi fikri mənaya xələl
gətirmədən bədii boyalarla ifadəsi orijinal formanın tərcümədə
adiləşməsindən qorumağa xidmət edir. Sətri tərcümədə
olduğu kimi sadəcə gülün uzərinə şeh
düşüb ifadəsi heç kim üçün yeni
deyildir və bunu bu formada deməklə şeiri primitivləşdirmiş
olardıq. Şübhəsiz ki, Bayron da öz ana dilinin bədii
boyalarından istifadə edərək bu fikri xüsusi bir tərzdə
təsvir etmişdir ki, bu da oxucuda şeirə maraq oyadan məhz şeirin özünəməxsus
cəhətidir.
Şeirin son
misralarına nəzər salaq:
And on the wave is deeper blue,
And on the leaf a browner hue,
And in the heaven that clear obscure,
So softly dark, and darkly pure,
Which follows the decline of day,
As twighlight melts beneath the
moon away.
Sətri tərcüməsi:
Və dalğa da dərinlikdə mavidir,
Və yarpağın rəngi qəhvəyidir.
Və
göylər aydın, təmizdir,
Xoş bir qaranlıq və
qaranlıq olduğu qədər saf
Bütün bunlarla gün başa çatır
Toranlıq uzaqdan görünən Ayın
işığında əriyən kimi.
Poetik tərcüməsi:
Dalğalar mavidir dərin sularda
Hər cür rəngə çalır yarpaqlar burda.
Göylər
də tərtəmiz, fəqət qaranlıq
Gündüz işığına
pərdə çəkilir,
Qaranlıq əriyir, budur Ay gəlir.
(Tərcümə müəllifə
məxsusdur.)
Orijinalda şeirin son beytində əsrarəngiz təbiət
təsvirindən sonra axşamın düşməsi poetik şəkildə ifadəsini
tapmışdır. Bu səbəbdən günün başa
çatmasının “Gündüz işığına pərdə
çəkilir” kimi verilməsini orijinalın poetik ruhunun qorunub saxlanılmasına
xidmət edır.
Dünya ədəbiyyatı tarixinə azadlıq
müdadfiəçisi kimi daxil olan ingilis şairi Persi
Bişi Şellinin (Percy Bysshe Shelley, 1792-1824)
yaradıcılığı ingilis poeziyasına güclü
təsir göstərmişdir. Şairin romantik simvolik
obrazlarda ifadə etdiyi fəlsəfi
fikri, zəngin bədii təsvir və ifadə vasitələrindən
istifadə , dərin məna yüklü misraların ritmik və melodik
axını Azərbaycan tərcüməçilərinin
maraq dairəsində
olmuşdur.
Good-night? Ah no; the hour is ill
Which severs those it should unite;
Let us remain together still,
Then it will be good-night.
Sətri tərcüməsi:
Gecən xeyrə qalsın? Ah, yox; zaman xəstədir,
Birləşməli olanları ayırır;
Gəl hələlik bir yerdə qalaq,
Onda gecəmiz xeyirə qalar.
Poetik tərcüməsi:
Gecən xeyrə qalsın? Belə söyləmə,
Qoy zaman ləngisin biz ayrılmayaq.
Gəl olaq bir yerdə, heç bir söz demə,
Olaq sevgimizlə zülmətə mayak.
Şairin orijinalda ifadə
etdiyi fikri- iki sevənin “gecən xeyirə qalsın”
sözü ilə ayrılmağın əleyhinə
olmaları fikrini dilimizdə ifadə edərkən onu daha onu
aydın şəkildə əks etdirmək, rəng qatmaq
üçün bəzi əlavə etməyi lazım
bilmişik. (Olaq sevgimizlə zülmətə mayak.)
Orijinal:
How can I call the lone night good,
Though thy sweet wishes wings its flight?
Be it not said, thought, understood-
Then it will be-good-night.
Sətri tərcüməsi:
Mən tənha gecəni necə yaxşı
adlandıra bilərəm,
Baxmayaraq ki, sənin şirin arzuların qanad
açır?
Deyilməsə də, düşünulür, başa
düşülür-
Bizim gecəmiz birgə xeyirə qalar
Poetik tərcüməsi:
Əgər qoparırsa
arzumdan məni,
Gecən xeyrə
qalsın, necə deyərəm?
Deməsək, əzizim,
biz bu kəlməni
Gecəmiz xeyirə
qalacaq o dəm,
Orijinal:
To hearts which near each other move
From evening close to morning light,
The night is good; because, my love,
They never say good-night.
Sətri tərcüməsi:
Ürəklərimiz bir-birinə can atır
Axşamdan səhər açılına qədər,
Gecə yaxşıdır; çünki mənim əzizim,
Könüllərimiz bir-birinə gecən xeyrə
qalsın demirlər.
Poetik tərcüməsi:
Könlümüz can atır biri-birinə,
Gecə sevgimizə səhər açılır.
Əzizim, bu axşam gözəldir yenə
Gecəmiz birlikdə xeyirə qalır.
Şellinin təbiət təsvirləri dərin
fəlsəfi və siyasi məna kəsb edir. Onun
peyzajlarında nə Bayronun peyzajlarındakı kimi qəmgin
notlar, nə də leykçilərə xas olan
sentimentallıq vardır. Təbiət gözəl və əzəmətlidir,
ona bəşəriyyətin tale qisməti olan əzab-iztirablar
yaddır. Təbiət insanda həyata, azadlığa olan məhəbbət
hissini, mübarizəyə olan iradəsini möhkəmləndirir.
Özünün fəlsəfi mənası ilə fərqlənən
şeirlər sırasında "Məhəbbət fəlsəfəsi"
şeirində təbiətin gözəlliyi və daim dəyişərək
insanlarla yanaşı gözəlliklər yaratması fikri
ifadə olunmuşdur ki, bu da Şellinin təbiət
haqqındakı düşüncələrinə xas olan əsas
cəhətlərindən biridir.
Şellinin “Məhəbbət
fəlsəfəsi” (“Love’s Philisophy”) şeirində təbiətdə
sevgi münasibətlərində
olan cütlüklərin sevib-sevilmə səhnələri vəsf
edilir, həyatın bu sevdalı anında şairin də
öz sevgilisinə qovuşmaq istəyi ifadə olunur:
Orijinal:
The fountain mingles with the river
And the rivers with the Ocean,
The winds of Heaven mix for ever
With a sweet emotion;
Sətri tərcüməsi:
Şəlalələr çayla qovuşur
Və çaylar okeana qovuşur,
Göylərin küləkləri əbədilik
Şirin bir hisslə bir-birinə qovuşur;
Poetik tərcüməsi:
Coşqun şəlalər
çaya qovuşur,
Özünə yurd salır
çay da dəryada.
Həzin meh sevinclə səmanı
qucur.
Məhəbbət nuruna bələnib
o da.
Hisslərin humanizmi, səmimiliyi və dərinliyi
Şellinin məhəbbət lirikasının əsas səciyyəvi
cəhətini təşkil edir. Onun məhəbbət
lirikasında, siyasi və fəlsəfi lirikasında olduğu
kimi, təbiət insanın bütün sevinc və həyəcanlarını
bölüşdürür. Şair insan hissləri ilə
cansız təbiət arasında paralellər aparır ki, bu da ona
lirik obrazı dərin və dolğun şəkildə
açmağa imkan verir.
İngilis
ədəbiyyatında cəmiyyətdə gedən proseslər
nəticəsində meydana çıxan sosial tələbatdan
yaranmış tarixi romanlar müəllifi Volter Skott(Walter
Scott(1771-1832) yaradıcılığa ilk dəfə şeir
yazmaqla başlamışdır. Həmin şeirlərdən
birini tədqiqat obyekti kimi seçməkdə məqsədimiz
bütün səpgilərdən olan ingilis poeziya nümunələrinin
doğma dilimizə tərcüməsi zamanı ortaya
çıxan maraqlı məqamları elmi təhlillərə
cəılb edərək poetik tərcümə məsələlərinə
müxtəlif rakurslardan yanaşmaqdır.
Orijinal:
An hour with thee!
Oh,
what can frame my mind to bear
The
toil and turmoil, lark
New
grieves, which coming unfold,
And
sad remembrance of the old
One
hour with thee!
Sətri
tərcüməsi:
Bir saat səninlə
Bir saat səninlə! Sübh erkən
çağı
Üfüq qızılı rəngə boyananda
Ah, mənim kölüm necə dözsün
Quşların nəğməsindən doğan kədərə,
Keçmişin qəmgin xatirəsinə
Bir saat səninlə!
Poetik
tərcüməsi:
Bir
saat səninlə! Sübh erkən çağı
Taxanda
belinə qızıl qurşağı,
Könlümün
oylağı sahilsiz dəniz,
Əzablı
yollarda büdrədikmi biz?
Nigaran
çöhrələr, gözlərdə kədər
Boylanar
keçmişdən lal xatirələr
Bir
saat səninlə.
Orijinaldakı
“ When earliest day
Dapples
with gold the eastern grey” (Üfüq qızılı rəngə boyananda)
misrası
“Sübh
erkən çağı
Taxanda
belinə qızıl qurşağı” kimi tərcümə etməkdə
məqsədimiz dilimizdəki bədii vasitələrdən
istifadə edərək orijinaldakı fikiri daha poetik verməklə
həm də qafiyəni qoruyub
saxlamaqdır.
İkinci
bəndin tərcüməsində də də bu cür
hallara rast gəlmək olar:
Orijinal:
One
hour with thee! When sun is set,
Oh
what can teach me to forget
The
thankless labors of the day;
The
hopes, the wishes, flung away;
The
increasing wants, and lessening gains,
The
master’s pride, who scorns my pains?
One
hour with thee!
Sətri
tərcüməsi:
Bir saat səninlə! Günəş batanda,
Ah mənə unutmağı kim öyrədə bilər
Gün ərzində hədər gedən zəhmətimi;
Uçub gedən arzu və xəyalları,
Artan istəkləri, azalan qazancları,
Məni əzablarıma görə qınayan
könül sultanım?
Bir saat səninlə!
Poetik
tərcüməsi:
Bir
saat səninlə qürub çağında
Sönmüş
ümidimin sevgi bağında.
Hədər
zəhmətimi necə unudum,
İçim
kədərimi mən udum-udum.
Güman
azalanda, istək artanda
Qürurla
halıma güldüyün anda
Bir
saat səninlə!
Oh
what can teach me to forget
The
thankless labors of the day;
misralarını daha poetik
vermək xatirinə mənanı
saxlamaqla iki misranın mənasını
bir misra ilə ifadə edərək ikinci misranı
verilmiş mənanı gücləndirmək
üçün əlavə etmişik:
Hədər
zəhmətimi necə unudum,
İçim
kədərimi mən udum-udum.
The more we live, the more brief appear
Our life`s succeeding stages:
A day to childhood seems a year,
And years like passing ages.
Sətri tərcüməsi:
Nə qədər çox yaşayırıq,
ömrümüz o qədər qısa görünür
Həyatımız ardıcıl mərhələlərdən
ibarətdir.
Uşaqlıqda bir gün bir il kimi görünür,
İllərsə əsrlər kimi uzundur.
Poetik
tərcüməsi:
Uzun ömrümüz də qısa görünür,
Qalxırıq həyatda pillə-pillə biz.
Uşaqlıqda bir gün bir ilə dönür,
Sanki bir əsrdir ötən ilimiz.
Orijinal:
The gladsome current of our youth,
Ere passion yet disorders,
Steals lingering like a river smooth
Along its grassy borders.
Sətri tərcüməsi:
Gəncliyimizin şən dövrləri
Ehtirasla, səs-küylə
Sakit çay otlu sahilləri boyunca
Axan kimi oğrunca ləngər vura-vura keçir.
Poetik
tərcüməsi:
Gənclik gurultulu axan dağ çayı,
Axır ömrümüzdən axır gizlicə.
Fəqət eşidilmir hayı, harayı,
Bilmirik ömürdən ötübdür, necə.
Orijinalda gəncliyin oğrunca
insan ömründən çay kimi ləngər vura-vura
axıb getməsi fikri Ifadə olunmuşdur. Tərcümədə
bu fikri şairin demək istədiyi
şəkildə çatdırmaq və qafiyə quruluşunu
saxlamaq məqsədilə
şeirin məzmununa xələl gətirilmədən
kiçik əlavə edilmişdir (Bilmirik ömürdən
ötübdür, necə).
Orijinal:
But as the care-worn cheeks grow wan,
And sorrow’s shafts fly thicker,
Ye Stars, that measure life to man,
Why seem your courses quicker?
Sətri tərcüməsi:
Ancaq qayğıdan insanın yanaqları solanda
Və kədərin oxları uzaqlara uçduqca,
Siz, insan ömrünü ölçən ulduzlar;
Sizin dövranınız niyə belə tez keçir?
Poetik
tərcüməsi:
Solanda insanın al yanaqları,
Kədər gölgə salır tutqun çöhrəyə.
Ey insan ömrünün gözəl
çağları,
Sürətlə ömürdən ötdünüz
niyə?
“İnsan ömrünü ölçən ulduzlar”
fikrinin
“Ey insan
ömrünün gözəl çağları” fikri ilə
tərcümə edilməsi fikrimizcə, orijinalın ruhuna
ciddi xələl gətirmir, əksinə, bu fikrin bir qədər
emfatik səslənməsinə səbəb olur.
Orijinal:
When joys have lost their bloom and breath
And life itself is vapid,
Why, as we reach the
Feel we its tide more rapid?
Sətri tərcüməsi:
İnsan təravətini və həvəsini itirəndə
Həyat da tez keçir.
Nə üçün biz Olümün Şəlaləsinə
çatan kimi
Onun gurultusunu daha tes hiss edirik?
Poetik
tərcüməsi:
Şənliyi, şuxluğu itirən zaman
İnsan kədər donu geyir əyninə.
Hələ son mənzilə çatmamış insan
Onun qəm yükünü alır çiyninə.
Nə üçün biz ölümün şəlaləsinə
çatan kimi
Onun gurultusunu daha tes hiss edirik?
- misrasında ölüm ərəfəsində
insanın ölüm təhlükəsini hiss edərkən
onun ağırlığının təsiri ilə məzlumlaşması
fikrini
Hələ son mənzilə çatmamış insan
Onun qəm yükünü alır çiyninə
-kimi verməklə şarin simvolik ifadə tərzini
tərcümədə həyatı fakt kimi təqdim edərkən
məna təhrifinə yol vermədiyimizi
düşünürük.
Orijinal:
It may be strange – yet who would change
Time’s course to slower speeding,
When one by one our friends have gone
And left our bosoms bleeding?
Sətri tərcüməsi:
Qəribədir, kim azaldacaq
Zamanın sürətini?
Bir-bir dostlarımız köçərək
Və bizim koksümüzü göynədir.
Poetik
tərcüməsi:
Suallar içində çırpınır ürək:
Zamanın atını ləngidən hanı?
Dostlar yanımızdan bir-bir köçərək
Bizə yoldaş edir dərdi, hicranı.
Orijinal:
Heaven gives our years of fading strength
Indemnifying fleetness;
And those of youth, a seeming length,
Proportioned to their sweetness.
Sətri tərcüməsi:
Talenin bizə bəxş etdiyi illər
Ömrümüzdən sürətlə keçib yox
olur,
Və gəncliyin illəri, gənclik
dövrünün şirinliyi
Ömrün bütün dövrlərinə
paylanır.
Poetik
tərcüməsi:
Ömürdən
sürətlə ötüşür illər,
Aylar
ömrümüzdən sovuşub gedər.
Gəncliyi
şərbət tək içsən sən əgər,
Ömrün
hər çağına şirinlik düşər.
Orijinaldakı “And those of youth, a seeming length,
Proportioned
to their sweetness.”
misralarının sətri tərcüməsi “Və gəncliyin illəri, gənclik
dövrünün şirinli
Ömrün bütün
dövrlərinə paylanır.”
Bu misraları
Gəncliyi
şərbət tək içsən sən əgər,
Ömrün
hər çağına şirinlik düşər.
kimi
verməklə həm mənanı qorumağa, həm də tərcümənin
qafiyəli olmasına, ritmik səslənməsinə
çalışmışıq.
Come to me in my dreams, and then
By day I shall be well again.
For then the night will more than pay
The hopeless longing of the day.
Sətri
tərcüməsi:
Röyalarımda mənim yanıma gəl və mən
onda
Gündüzə qədər özümü
yaxşı hiss edəcəyəm.
Çünki onda gecə
Gündüzün ümidsiz həsrətinin
Əvəzini ödəyəcək.
Poetik tərcüməsi:
Gecələr
yuxuma gəlsən əgər sən,
Dünya
gözlərimdə gözəl görünər.
Gündüz
də həsrətin tutub əlindən
Gecələr
röyada vüsala dönər.
İlk baxışdan
orijinaldakı mənanın Azərbaycan türkcəsində
dəqiq əksini tapmadığı təəssüratı
yarana bilər. Lakin diqqətlə fikir versək, ifadə
olunmuş fikir bədii boyalarla ifadə olunsa da, mənaya heç bir xələl gəlməmiş
və orijinalda olduğu kimi tərcümə edilmiş poetik parçada qafiyə
quruluşu da saxlanmışdır.
Amerika şairi Teodor Roetkenin
kiçiik bir şeirini onun tərcüməsi üzərində
müqayisəli təhlillər aparmaqla ingilis poeziyasının bədii
ifadə vasitələrinin Azərbaycan türkcəsində təqdim olunma üsullarına, Qərb
və Şərq mədəniyyətlərindəki bənzərlikləri
və fərqləri müzakirə obyektinə çevirməyə
səy göstərəcəyik:
Orijinal:
My lizard, my lively writher,
May your limbs never wither
May the eyes in your face
Survive the green ice
Of envy’s green gaze;
May you live out your life
Without hate, without grief,
And your hair ever blaze’
In the sun, in the sun,
When I am undone,
When I am no one
Sətri
tərcüməsi:
Mənim kərtənkələm, həyat dolu sevgilim,
Qoy sənin oynaqlarının gücü tükənməsin.
Qoy sənin gözlərin
paxıl və soyuq baxışlarından uzaq olsun;
Qoy sənin həyatın
nifrətsiz, kədərsiz olsun.
Və sənin saçların həmişə
parlasın
Günəşin altında, günəşin
altında
Mən olmayanda,
Mən olmayanda.
Poetik
tərcüməsi:
Teodor Roetke
Gənc xanımıma
Mənim
körpə quzum, sən həyat səsim
İncə
ayaqların heç büdrəməsin.
Qoy
parlaq gözlərin gülər çöhrənə
Nur
saçıb qəlbini oxşasın yenə.
Boğsun
xəbisliyi dərinliyində.
Ömründə
nə nifrət, nə kədər olsun.
Həyatın
ən ülvi məsləklə dolsun.
Günəş
şəfəqləri saçını yusun.
Mənsiz
şər qarışıb söküləndə dan,
Mənsiz
öz atını çapanda zaman.
(Tərcümə müəllifə
məxsusdur.)
Orijinaldakı lizard
sözü Azərbaycan dilinə kərtənkələ kimi
tərcümə olunurş Bu sözü tərcümədə
orijinaldakı kimi versəydik, sevdiyimiz kəsi əzizləməkdən
çox təhqir etmiş olarıq. Bu isə əvvəlcə də
qeyd etdiyimiz kimi mədəniyyətlərarası fərqlərdən
irəli gəlir. Əksinə,
tərcümədəki quzu
sözünü ingilis mühitində insanlar sevgilisinə
şamil etsələr, yenə də qarşı tərəfdə
mənfi hiss oyadar. Bundan əlavə, orijinaldakı fikir dilimizin imkanları
daxilində bədii ifadə vasitələrindən geniş
istifadə edilməklə tərcümə olunmuşdur.
XIX
əsr Britaniya ədəbiyyatının taninmış
siması olan Radyad Kiplinq yaradıcılığından Azərbaycan
dilinə tərcümə etdiyimiz “Əgər” şeiri insanları halallığa,
saflığa səsləyən bir şeirdir. Bu şeirin Azərbaycan
türkcəsinə edilmiş iki tərcümə
variantında bu cür ülvi hisslərin ifadəsini
müqayisəli təhlilə cəlb edəcəyik:
Orijinal:
Rudyard Kipling (1865-1936)
IF ...
If you can keep your head when all about you
Are losing theirs and blaming it on you,
If you can trust yourself when all men doubt you
But make allowance for their doubting too;
Sətri tərcüməsi:
Əgər hamı sənin haqqında səhv fikirdədirlərsə
Və buna görə də səni qınayırlarsa,
özündən çıxmasan,
Hamı sənə şübhə edirsə sən
özünə inansan,
Amma onların sənə şübhə etmələrinə
yol verirsənsə;
Mərufə Mədətovnın poetik tərcüməsi:
Əgər sən başını dik tuta bilsən,
Özünə inamı yaşada bilsən,
Sənə şübhələrlə baxsa da hamı,
Bil yoxdur onların sənə inamı.
Şeirin ilk misrasında olan
“İf you can keep your head when all about you are losing theirs”
ifadəsinin əslində sətri
tərcüməsi “ Əgər
hamı sənə münasibətdə öz
başlarını itirirsə, sən öz başını
saxlaya bilirsənsə” kimidir. Misranın daha
anlaşıqlı olması üçün biz onun hərfi
tərcüməsini bir qədər
izahatla vermişik, yəni “başı
itirmək” “kmin, yaxud nəyinsə
haqqında səhv düşünmək deməkdir. Tərcüməçi
bu mühüm məqamı nəzərdən
qaçıraraq “bu mənanı başı dik tutmaq” kimi ifadə
etmişdir. Bundan başqa orijinaldakı
“If you can trust yourself when all men doubt you
But make allowance for their doubting too” misralarını tərcüməçi
Sənə şübhələrlə baxsa da hamı,
Bil yoxdur onların sənə inamı.
kimi vermişdir ki, bu dab u
misraların sətri tərcüməsindən də
göründüyü kimi
orijinalın ifadə etdiyi mənanın təhrifinə
səbəb olmuşdur. Qeyd etdiyimiz
məna təhrifini nəzərə alaraq
yuxarıdakı misraları belə tərcümə
etmişik:
Günahkar sanılıb qınananda sən
Ağlını qoruyub saxlaya bilsən,
Hamı şübhə ilə baxsalar sənə
Özünə inanıb güvənsən yenə
Orijinal:
Or being hated, don't give way to hating,
And yet don't look too good, nor talk too wise;
If you can dream - and not make dreams your master;
If you can think - and not make thoughts your aim,
If you can meet with Triumph and Disaster
and treat two impostors just the same;
If you can fill the unforgiving minute
With sixty seconds' worth of distance run,
Yours is the Earth and everything that's in it,
And - which is more - you'll be a Man, my son!
Sətri tərcüməsi:
Yaxud sənə nifrət edirlərsə, sən nifrət
etmirsənsə,
Və çox yaxşı görünmürsənsə,
müdrik danışmırsansa
Əgər arzu edə bilirsənsə, arzulara qul
olmursansa,
Əgər fikirləşə bilirsənsə, amma
fikirlərə qərq olmursansa,
Xəşbəxtlik və bədbəxtliklə
üz-üzə gəlməyi bacarırsansa,
Və hər ikisinə
eyni cür yanaşırsansa,
Əgər bağışlanılmayan bir dəqiqəni
Altmış saniyə ərzində qaçıb
uzaqlaşmaqla yola verirsınsə,
Yer kürəsi və onun üstündəki hər
şey sənindir,
Və ondan da əhəmiyyətlisi odur ki, sən
insansan, oğlum!
Mərufə Mədətovanın poetik tərcüməsi:
Kimsəni əhv edib susmağı bacar,
Lovğa, təkəbbürlü olmağa nə var?
Nifrət etsələr də nə qədər sənə,
Nifrəti sən yaxın qoyma qəlbinə.
Arzuya qul olma, amma arzu et,
Düzgün düşünməyi eyləmə adət.
Qaytara bilməzsən ötən zamanı,
Ömründə mənalı yaşa hər anı.
Bu sözlərə əməl eyləsən, inan,
Onda səninkidir büsbütün cahan.
Dünyada hər şeydən qiymətli olan,
Bil oğlum, odur ki-əsl insansan!
(Tərcümə edəni Mərufə Mədətova)
Şeirin bu hissəsinin tərcüməsində isə
tərcüməçi şeirin ruhuna uyğun olaraq
“Kimsəni əhv edib susmağı bacar,
Lovğa, təkəbbürlü olmağa nə var?”
misralarını əlavə etmişdir. Zənnimizcə, bu əlavəyə ehtiyac yoxdur.
Bundan başqa tərcüməçi orijinalda olan “If you can think - and not
make thoughts your aim”
misrasını
“Düzgün düşünməyi eyləmə adət”
kimi verməklə bir daha məna təhrifinə yol
vermişdir. Orijinaldakı
“If
you can fill the unforgiving minute
With sixty seconds' worth of distance run” misralarını tərcüməçi
“Qaytara bilməzsən ötən zamanı,
Ömründə mənalı yaşa hər anı.”
kimi tərcümə
etmişdir. Halbuki bu misraları aşağıdaki kimi tərcümə
etmək daha məqsədəuyğun olduğunu
düşünüruk:
“Bir anın səhvini əhv edə bilsən
Ondan uzaqlaşıb unuda bilsən”
Şeirin sonundakı fikir də M. Mədətovanın
tərcüməsində bir qədər dolayı
verilmişdir:
Yours is the Earth and everything that's in it,
And - which is more - you'll be a Man, my son!
Bu sözlərə əməl eyləsən, inan,
Onda səninkidir büsbütün cahan.
Dünyada hər şeydən qiymətli olan,
Bil oğlum, odur ki-əsl insansan!
Fikrimizcə bu misraları bu şəkildə daha
qısa şəkildə ifadə etmək olar:
Bütün Yer kürəsi , səma sənindir,
Bil, oğlum, insansan, dünya sənindir.
Poeziyası
kənd həyatından, təbiətin
füsunkar gözəlliyindən
qaynaqlanan şotland şairi Robert Bernz yüzdən artıq
mahnının müəllifidir. Məktəb təhsili
görməyən Bernz tyutorunun köməyi ilə ingilis ədəbiyyatına
dərindən yiyələnmiş, son dərəcə
romantik, musiqi ovqatlı zəngin
bir poetik irs qoymuşdur. Şairin dili dialekt sözləri ilə
zəngin olsa da, anlaşıqlıdır, tərcümə
zamanı çətinliklər yaratmır:
Robert Berns (Robert Burns,1759-1796)
Had we never loved so kindly,
Had we never loved so blindly,
Never met or never parted,
We had ne'er been broken-hearted."
Sətri tərcüməsi:
“Biz bir- birimizi
heç vaxt bele mehribancasına sevməsəydik,
Biz heç
vaxt bir-birimizi belə kor-koranə sevməsəydik,
Heç vaxt görüşməsəydik,
heç vaxt ayrılmasaydıq,
Bizim ürəklərimiz heç vaxt belə
sınmazdı.
Poetik tərcüməsi:
Əgər kor-koranə sevməsəydik
biz,
Sevgiylə dolmasa ürəklərimiz.
Nə vüsal, nə hicran
tapardı bizi,
Nə həsrət yaxardı qəlblərimizi.
(Tərcümə müəllifə
məxsusdur.)
Dördlüyün sətri tərcüməsində misralar göründüyü
kimi daha uzundur. Azərbaycan
dilinin zəngin ədəbi-bədii vasitələri
orijinaldakı mənanı və formanı mümkün qədər
qorumaqla şeir parçasını dilimizdə ifadə etməyə
imkan vermişdir.
Şairin
digər şeirinə nəzər salaq:
Orijinal:
Should
auld acquaintance be forgotten and never brought to mind
Should
auld acquaintance be forgotten and days of auld lang syne.
For
auld lang syne my dear, for auld lang syne,
Let’s
take a cup of wine
yet.
Poetik
tərcüməsi:
Mümkünmü
unudub köhnə dostluğu, ömürlük bir daha yada
salmamaq,
Mümkünmü
unudub köhnə dostluğu keçmiş rübabını
bir də çalmamaq.
O
gözəl çağları gəl, bu dəm anaq,
Şəninə
bir qədəh şərab qaldıraq.
Şairin
“Auld Lang Syne” və bu kimi digər mahnılarını həzinliyinə,
müsiqili səslənməsinə görə şifahi xalq ədəbiyyatımızın
çox sevilən qolu olan aşıq şeirlərinə bənzətmək
olar. Bu baxımdan yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi şeirdə olan xoş ovqat nəinki
tərcüməçiyə problem yaradır, əksinə,
könlümüzü oxşayır, ana laylası kimi oxucunu
füsunkar aləmə aparır.
Hamlet
İsaxanlının yaradıcılığından
Amerikalı həmkarım şair Marqaret Yokumla birlikdə tərcümə
etdiyimiz dördlüyün də poetik məna yükü kifayət qədər əhatəlidir.
Orijinal:
Sözlər
var ki soğan kimi acıdır,
Sözlər
də var başımızın tacıdır.
Dil
yarası sağlam adam öldürər
Dil
də var ki, dərdlərin əlacıdır.
Tərcüməsi:
Words are bitter as onion,
Words place crown on our
heads,
One sharp tongue’s wound
can kill
a healthy person,
But tongues can heal all
wounds.
Dördlükləri
müqayisəli verməkdə məqsədimiz dil fərqlərinə
baxmayaraq fərqli zamanlarda, fərqli məkanlarda yaşayan
yaradıcı şəxslərinin könüllərindən
könüllərinə yollar görünür fikrinə bir
aydınlıq gətirməkdir. Bu baxımdan Amerika şairi Robert
Frostun “Poeziya tərcümədə itir fikri” ilə müəyyən
mənada razılaşsaq da, poeziyanın tərcümə
edilməsinə qadağa qoyanların fikirlərinin tam əleyhinəyik.
Dünyada olan bütün insanların bir-birinə qohum
olmasına dair fikri kənardan bir qədər inanılmaz
görünə bilər. Lakin bu fikrin əsasında heç
bir fakt və dəlilin inkar edə bilməyəcəyi dini və
fəlsəfi bir həqiqət dayanır. Yer kürəsindəki
bütün insanlar Adəm və Həvvanın törətdikləri nəsillərin
törətdikləri nəsillər kimi bir-birinə
qohumdurlar, eyni düşüncə
tərzinə, hiss, duyğulara malikdirlər. Poeziya tərcüməsi
bəşər övladına xas olan insani duyğuların,
hisslərin oyatdığı poetik düşüncə məhsulunu
hədəf dilin spefikliyini, özəlliyini diqqət mərkəzində
saxlamaqla, orijinal mətnin məna və məzmununa və
ruhuna xəyanət etməməklə, hisslərin və
duyğuların köməyi ilə həmin dildə ifadə
etməkdir. Bədii tərcümə təkcə müəyyən
olunmuş qanunauyğunluqlar çərçivəsində
deyil, hiss və duyğuların
bu qanunauyğunluqlara yol yoldaşı olduğu zaman uğurlu olur.
Mövzu ilə bağlı suallar
1.
Xristafor Marlonun şeirlərinin Azərbaycan
türkcəsinə edilmiş tərcüməsinə dair
fikriniz nədir?
2.
U.
Bleyk, R. Berns, C.Q. Bayron şeirlərinin tərcümə
variantları haqqında daha nə demək istərdiniz?
3.
Ingilis
və Amerika ədəbiyyatının görkəmli
simaları olan V. Skottun və
E.
A. Ponun şerilərinin Azərbaycan türkcəsinə
hansı tərcümə özəllikləri vardır?
4.
Radyad
Kiplinqin “İf...” şeirinin Azərbaycan türkcəsinə
edilmiş iki tərcümə variantında xoşunuza gələn
və gəlməyən cəhətlər hansılardır?
§ 6. Poetik tərcümənin özəlliyi
və gözəlliyi
Yunan
sözü olan poeziya (poiesis) –ədəbiyyatda ilk dəfə
Aristotel (eramızdan əvvəl 394-322) tərəfindən
işlədilmiş, mənası
isə “yaradıcı” deməkdir. Bu söz yaradılarkən
bu gün kəsb etdiyi mənadan fərqli olaraq təxəyyülün
məhsulu olan bütün ədəbi janrlara aid edilirdi.
Poetik
hiss və duyğuların hər
dilin vəzni, ritmi, qafiyəsi ilə nizamlanması və qəlibə
düşməsi ilə yaranan, xüsusilə xalqın ruhunu,
yaşam tərzini əks etdirən poeziya hər bir xalqın əxz
etdiyi ən zəngin mənəvi sərvətdir. Bəs bu
kimi özəllikləri ehtiva edən poeziya milli mənəviyyatımızı
dünyaya təqdim etmək üçün hansı dəyişikliklərə
məruz qalır? Belə bir
halda milli özəllikləri bütövlükdə qorumaq
mümkündürmü? Sözsüz ki, yox. Tərcümədə
məzmun formaya, yoxsa forma məzmuna qurban verilməlidir? Bu sualların cavabları hər bir
dildə onun özünün təcəssüm etdirdiyi
spesifik xüsusiyyətlərlə əlaqədar bir qədər fərqli,
ümumilikdə isə eyni ola bilər. Poetik forma rəngarəngliyi
və zənginliyi ilə seçilən Şərq
poeziyasını tərcümə edərkən bu suallar
üzərində xüsusilə düşünməli
olursan. Ona görə ki, hələ
lap qədim dövrlərdən Şərq şairləri məna
və məzmun vəhdəti ilə yanaşı, forma
kamilliyinə də xüsusi əhəmiyyət vermişlər.
Daha doğrusu onlar, məna dərinliyi və forma mükəmməlliyi
arasında dialektik vəhdəti dərindən hiss etmiş,
öz əsərlərində bu vəhdəti gerçəkləşdirməyə
çalışmışlar. Dərin
məna
, fəlsəfi-poetik məzmun kamil poetik forma ilə tamamlananda
əsərin estetik-fəlsəfi
dəyəri daha yüksək, təsir gücü isə daha
böyük olur. Şərq, o cümlədən Azərbaycan
türk poeziyasında poetik forma gözəlliyi mühüm əhəmiyyət
kəsb edir və bu cəhət poetik nümunələrimizi
ingilis dilinə çevirən mütərcimlərin diqqətindən
yayınmamışdır.
Poeziya tərcüməsi haqqında mütəxəssislərin
fikirləri fərqli olsa da, hamısının kökündə
keyfiyyətli tərcümə
etmənin yollarını araşdırmaq, onun
düzgün metodologiyasını işləyib hazırlamaq
dudur. Bu barədə Burto Raffelin
isə fikiri belədir: “Bütövlükdə tərcümə
etməyin uç cür
forması vardır: Birincisi, müəllifi sözbəsöz,
sətirbəsətir başqa dilə çevirmək.
Horasın “Poeziya sənəti” əsərini tərcümə edərkən Ben
Conson bu tərcümə üsulundan istifadə etmişdir.
İkinci üsuldan istifadə edən tərcüməçi
müəllifin fikrini itirmədən, amma sözlərin mənasını
çox da dəqiqliklə saxlamasa da mənanı dəyişmədən onu hədəf dilin imkanları
daxilində ifadə edir. Məs.
Vircilin “Dördüncü Anaid “ in Üallersin tərəfindən
tərcüməsi. Üçüncü üsul təqlid
etmə üsulundur ki, tərcüməçi bu zaman məna sözlərin ifadəsində
sərbəst olur, orijinalın ümumi mənasını
verir. Bu üsulla Mister Kauli və Pindarı iki odasını tərcümə
etmişdir”
(36, 110).
Azərbaycan
türk ədəbiyyatının ingilis, yaxud əksinə,
ingilis ədəbiyyatının Azərbaycan türkcəsinə
tərcüməsi zamanı bu prinsiplərə nə dərəcədə
diqqətlə yanaşılmışdır? Hər iki dildə tərcümə nümunələrindən
misallar gətirərək bu suala cavab tapmağa səy
göstərək.
Vahid
Ərəb Amerika şairi Lənqston Hyuzun sərbəst vəzndə
yazdığı on dörd misradan ibarət olan “Pride”
şeirində ifadə olunan fikri Azərbaycan türkcəsində
hər misra yeddi hecadan ibarət
olmaqla altı dörd misralıq, bir beş misralıq abcb ilə qafiyələnən-
cəmi yeddi bənddə ifadə etmişdir. Belə ki,
şairin haram çörək yeməyə qarşı
üsyan etməsi fikrini tərcüməçi öz hisslərinin gücü ilə
ana dilimizdəki şeirlə ifadə etmişdir və demək
olar ki, şeiri bir növ
başqalaşdırmışdır.. Tərcüməçi
şeirin sərlövhəsinin tərcüməsində də
məna təhrifinə yol vermiş, haram çörək yeməyi
öz şəninə sığışdırmayan şair
qürurla üsyan etdiyi halda, tərcüməçi onu
“iftixar” kimi tərcümə etmişdir. Şeirin orijinalı
aşağıdakı kimidir:
Langston
Hughes(1902-1967)
Pride
Let all who will
Eat quietly the
bread of shame
I cannot!
Without
complaining loud and long
Tasting
bitterness in my long throat?
And
feeling to my very soul?
It’s
wrong!
For
honest work
You
prefer my poor pay.
For
honest dreams,
Your
spit is on my face!
And
so my fist is clenched
Today
To
strike your face!
V. Ərəbin tərcüməsi:
İftixar
Qoy hər kəs
yeyir, yesin
Asan, minnətli
çörək
Belə haram
çörəyin
Axırı nədir
görən?
İnsanın
varlığına
Zəhərdir
haram çörək.
Kişi
olan heç zaman
Onu
yeməsin gərək.
Ey
könül, mətin dayan!
Bil
ki, o yemək deyil.
Sən
bir parça çörəkçün,
Nə
alçal, nə də əyil.
Halal
duz-çörək üçün
Az
pul verin siz mənə.
Ancaq
minnət vurmayın,
Deməyin
bir söz mənə.
Sənsə
özgə malından
Özünə
tac qurmusan,
Mənim
qanımı içmiş,
Bu
günsə qudurmusan.
Milyonların
puludur,
Özünə
xərclədiyin.
Minlərin
göz yaşıdır,
Şərab
kimi içdiyin.
Mənsə
yavan çörəklə,
Dolanaram,
bil ancaq
Bu
gün yumruqlarımı
Uda
bilməyəcəksən,
Boğazında
qalacaq! (16, 71).
Fikrimizcə,
dilimizin gözəlliyi və zənginliyi
sərbəst vəzndə yazılmış bu şeiri heca vəznində
tərcümə etməyə imkan verirsə, burada heç
bir qəbahət yoxdur. Lakin şairin şeirinin quruluşunu
tam dəyişib ona xeyli əlavələr
etməklə təbii ki,
şeirin ruhuna xəyanət etmiş oluruq. Əksinə,
şairin fikrini doğma dilimizdə nə qədər səlis
ifadə etsək, ona suni bəzək-düzək verməkdən
azad olsaq, bu halda tərcümənin uğurundan daha çox
danışmaq olar.
E.
Etkind yazırdı ki, “mütləq tərcümə”
yalnız müstəsna hallarda mümkün olur. Bir qayda olaraq
itkisiz, dəyişikliksiz şeir tərcüməsi
mümkün deyildir... Şeir tərcüməçisi
üçün ən başlıcası odur ki, tərcüməçi
hər bir konkret halda məhz hansı itkilərə yol verməyi
dəqiq bilməlidir (71, 68).
Qafiyə
xatirinə şeirin formasını tamamilə dəyişmək,
orjinalda ifadə olunan mənanı isə dolayı yolla vermək
tərcümənin aşağı səviyyədə
olduğuna dəlalət edir. Tərcümədə fikri
orjinalda ifadə olunan ideyanı daha yığcam və səlis ifadə
etməklə müəllifin fərdi üslubuna, deyim tərzinə.
daha da sədaqətli olmaq mümkündür:
Qürur Lənqston
Hyuz
İştahla
yeyirsə haram çörəyi
Yeyənlər
qoy yesin,
Mən
bacarmaram.
Tale
acısını daddım hər zaman
Haqsızlıq
görəndə etmədim üsyan.
Urək
də dərk edir bu həqiqəti
Olanlar hamısı
yanlışlıq, yalan.
Vicdanlı
əməyin dəyərini sən
Mənim
acgöz ağam, görə bilməzsən.
Şirin
xəyallarım saf, təmiz ikən
Tüpürüb
onlara ləkə saldın sən.
Sən
indi hazır ol, növbə mənimdir,
Güclü
yumruqlarım üstünə gəlir.
(Tərcümə
bu sətirlərin müəllifinə məxsusdur.)
Onu
da qeyd etmək lazımdır ki, həmin kitabda Vahid Ərəbin L. Hyuzdan etdiyi daha bir tərcüməsi də dərc olunmuşdur. Əvvəlcə
haqqında danışdığımız tərcümə
ilə müqayisədə tərcüməçi burada
şairin ruhuna xeyli yaxındır və həm məzmunda, həm
də formada təhriflərə yol verməmişdir.
Orjinal:
It
was a long time ago.
I
have almost forgotten my dream
But
it was there then,
In
front of me,
Bright
like a sun,-
My
dream.
Tərcüməsi:
Uşaq
idim, bilmirdim,
Xəyal
nədir, arzu nə?...
Arzum
günəşlə birgə
Boylanırdı
üzümə (16, 67).
Dərin
fəlsəfi ideyaları poeziyasında sənətkarlıqla
təcəssüm etdirən Uilyam Bleyk şeirlərinin ana
dilimizə tərcüməsində orijinalın forma və məzmun gözəlliyinin vəhdətini
qorumaq, şairin ruhunu duymaq üçün tərcüməçinin
son dərəcə ehtiyatlı olması lazımdır. Belə ki, burada şairin fəsəfəsini olduğu kimi tərcümədə
vermək naminə forma gözəlliyini bir qədər qurban
vermək lazım gəlir. Onun
yaradıcılığından bəzi nümunələrin
Azərbaycan türkcəsinə edilmiş tərcümələr
əsasında tərcümədə
sənətkarlıq, vəzn, qafiyə
meyarlarının bitkinliyi haqqında müəyyən fikir
söyləmək mümkündür. Aşağıda U.
Bleyk şeirinin orijinalına diqqət yetirək:
Şeirin
orijinalı:
Pity would be no more,
If we did not make somebody Poor:
And Mercy no more could be,
If all were as happy as we.
Tərcüməsi:
Kasıblar olmasa dünyada əgər,
Təəssüf hissi də heç yaranmazdı.
Hamı doğulsaydı xəşbəxt, bəxtəvər
İndi nə mərhəmət, nə rəhm
vardı (16, 22-23).
Göründüyü kimi tərcümədə şairin
fikrinə heç bir xələl gəlməmiş, forma
gözəlliyinə də diqqət yetirilmişdir. Şairin başqa bir şeirinin tərcüməsində
yaradıcılığından digər gətirəcəyimiz
nümunədə məzmun xatirinə
onun formasında bir qədər dəyişikliyin aparılmasına
ehtiyacın yaranmışdır.Ü. Bleyk şeirlərinə
diqqət yetirək
Infant Sorrow
My mother groaned, my father
wept,
Into the dangerous world I leapt;
Helpless, naked, piping loud,
Like a fiend hid in a cloud.
Struggling in my father’s hands,
Striving against my swaddling bands,
Bound and weary, I thought best
To sulk upon my mother’s breast.
Körpə kədəri
Ata qollarında üsyan eylədim,
Çırpınıb özümə yuva dilədim.
Duydum ki, aləmi bürüsə də nur
Ən işıqlu dünyam ana qoynudur (16, 26-27).
Şeirdə dünyaya gələn körpənin hiss və
duyğularının poetik ifadəsi verilmişdir.. İkinci bənddə fikir ana dilimizdə forma
baxımından orjinaldan bir qədər fərqli ifadə
olunmuşdur. Həmin bəndin sətri tərcüməsinə
diqqət yetirək:
Atamın qollarında mübarizə edərək
Bələyimdən çıxmağa
çalışaraq
Aciz və yorğun halda düşündüm ki, ən
yaxşısı
Anamın döşlərindən süd əmməyimdir.
Tərcümədə fikir formaca
bir qədər fərqli verilsə də, elə hesab
edirik ki, şairin əsas məqsədi körpənin ən
güvəncli sığınacaq yeri kimi ananın qoynunu
göstərməsidir.
Tərcüməçi unutmamalıdır ki, “forma məzmunun
çatdırılmasına xidmət edəndə də
müəyyən məzmun və məna daşıyır ” (70,
137).
L.A.
Bunin adekvatlığın qorunub saxlanması haqqında yazırdı: “Mən tərcümə
edərkən hər vəchlə MM-ə (müəllif mətninə)
yaxın olmağa, dilin sadəliyini, müqayisə və
epitetləri, sözlərin müvafiq şəkildə, təkrarlanmasını
hətta mümkün olduğu qədər misraların
sayı və yerləşməsini saxlamağa
çalışdım. Bu heç də asan deyildi” (69, 41-42).
Bədii
tərcümə, xüsusilə
poeziya tərcüməsi ilə
məşğul olan mütərcimin mənbə və hədəf
dili eyni səviyyədə yaxşı bilməsi tərcümə
əsərinin keyfiyyətli olmasından xəbər verən
faktdır desək, yanılmarıq.
Bunu də təəssüflə
qeyd etmək lazımdır ki, Respublikamızda peşəkar tərcüməçilər
sayca çox deyillər. Belə olan halda
üçüncü dilin-vasitəçi dilin köməyinə
ehtiyac olur. Vasitəçi dilin köməyi olmasaydı,
dünya ədəbiyyatının bir çox nümunələrini
bu gün ana dilimizdə oxuya bilməzdik. Tarixən bədii tərcümə
prosesində həlledici rol oynayan vasitəçi dil sindromu
heç də həmişə
əsərin orijinalı ilə tərcüməsi
arasında sədaqətli, etibarlı elçi rolunu
oynamır. Keçmiş Sovet
dövründə ədəbi incilərimizin Azərbaycan türkcəsindən
ingilis dilinə tərcümə edilməsində vasitəçi
rol oynayan rus dili haqqında da bu fikri demək olar. Bu
baxımdan rus dilinin Azərbaycan türk ədəbiyyatının
dünya miqyasında tanınmasında rolu əvəzsiz olsa
da, tərcümələrin əksəriyyətində vasitəçi
dilın dilimizə göstərdiyi leksik, qarmmatik və
semantik müdaxilələr
qabarıq şəkildə hiss olunur.
Tərcüməçinin işi orijinalda olan
sözün mövcud vəziyyətdə işlənmə
dairəsini müəyyənləşdirməklə
başlayır. Hamıya məlumdur ki, heç bir dildə bizim hiss, həyəcanımızı,
zehni düşüncəmizi bütövlükdə ifadə
edən kifayət qədər sözlər yoxdur. Bəzi dillər
sözlərin sayına görə başqalarından daha zəngindir…
Bir dildəki sözün digər dildə dəqiq ekvivalentini
tapmaq qeyri-mümkündür. Bu isə tərcüməçiyə
həm çətinlik yaradır, həm də onu dilemma
qarşısında qoyur. Hətta
ayrılıqda götürülən sözlərin mənsub
olduğu dildə, və ya başqa dildə dəqiq mənalarını
ifadə edən ekvivalentləri mövcud deyildir… Bu halda tərcüməçinin
ilk və ən vacib vəzifəsi tərcümə etdiyi hər
sözün əhatə dairəsini və birlikdə işləndiyi
hər sözlə əlaqələrini
müəyyənləşdirməkdir.
Tərcüməçi bu
işi həm mənbə dilidə, həm də hədəf dil olan ingilis dilində
görməlidir. Belə demək olar ki, tərcüməçi
hər bir sözün kənarları heç vaxt aydın
görünməyən rəsm əsərinə çevrilən imicini yaradır. Bu zaman bir
sözün yazılmasında işlənmiş boya axıb
digərinə qarışır” (63, 192).
Təcrübə
göstərir ki, tərcümənin keyfiyyətinə təminat
verən başqa bir etibarlı üsul orijinal dilin
daşıyıcısı olan tərcüməçi ilə
hədəf dilin mütəxəssislərinin müştərək
fəaliyyəti nəticəsində olan tərcümələrdir.
Hökümə Billurinin zəngin milli koloriti
özündə əks etdirən “Azərbaycanım”
şeirinin ingilis dilinə tərcüməsi zamanı
rastlaşdığımız çətinliklər bu haqda
fikrimizi təsdiqləyən yaradıcılıq örnəklərinin
açıqlanmasını tələb edir.
H. Billurinin aşağıdakı şeirinə
diqqət yetirək:
...Doğmadan
doğmasan, ey ana yurdum,
Yolunda
başımla, canımla durdum.
Sinəndə
əbədi bir yuva qurdum,
Dolanım
başına, bir də dolanım,
Mənim
ömrüm, günüm, Azərbaycanım!
Nə
qədər dünya var, bu kainat var,
Nə
qədər ömür var, gün var, həyat var,
Nə
qədər uçmağa məndə qanad var,
Bil
sənsən ilk yuvam, ömür məkanım,
Eşqindən
məşəltək alışım, yanım.
Səninlə
bir canam, bir bədənəm mən,
Dənizsən,
ümmansan, bir qətrənəm mən,
Günəşsən,
ulduzsan bir zərrənəm mən,
Məndən
üz döndərmə, ey mehribanım,
Dolanım
başına, hər gün dolanım...
Eşqindən
kükrəyən dağ seliyəm mən,
Dünənim,
bu günüm, sabahım da sən,
Yaşa
əsrlərcə, yaşa, ey vətən!
Ey
mənim cahanda dünyam, cahanım!
Ey
ömrüm, həyatım, Azərbaycanım!
“Azərbaycanım” şeirini bu sətirlərin
müəllifi Amerka mütəxəssisləri ilə birgə
iş təcrübəsi olmadığı zaman ingilis dilinə
orijinalın ruhuna uyğun şəkildə çevirməyə
cəhd göstərmişdir:
My native home, My motherland,
For you favour all we stand,
On your
nest we built nest grand.
Take my love and warm embrace,
While the world is nice to see.
While the life is pleasant,
glee,
While I'm a bird flying free,
You are my nest & the shelter.
Torch shall I be for you later.
You are a whole. I'm a part.
Drops from
sea never depart.
The sun you are, of you I start.
My love, my life, be kind to me,
I am your child worshipping thee,
I'm a mountain river flowing,
To bright future we are going.
In my own life the dearest thing.
Oh! My heart,
long live, well done,
Wonderful land,
Qeyd
etdiyimiz kimi orijinalın dilinin “başına dolanım”,
“qurbanın olum” kimi milli koloriti tənzim edən sözlərlə zəngin
olması ona şirinlik qatan və onun bu dilin
daşıyıcısı olan hər zümrədən olan
oxucu auditoriyası tərəfindən anlaşılan
ritmik bir şeirdir. Təbii ki, dilimizdəki o sözlərin
tam məna yükünü daşıyan və dilimizdəki kimi şirin səslənən
bu cür sözlər ingilis dilində yox dərəcəsindədir.
Bu halda həmin sözləri
ingilis dilində qismən də ifadə edən sözlərlə
ifadə edərək tərcümədə də bu cəhətləri qismən də
olsa qoruyub saxlamağa çalışsaq da, Amerika Birləşmiş
Ştatlarında Şimali Karolina Universitetinin poeziya tərcüməsi
ilə məşğul olan mütəxəssisləri ilə
təcrübə mübadiləmiz zamanı haqqında
danışdığımız tərcümənin
uğurlu tərcümə olmadığı aşkar
oldu.
Poeziyamızın
rəngarəngliyini ingilisdilli oxuculara əyani göstərmək
və eyni zamanda ingilis və Azərbaycan poeziyalarının
qarşılıqlı tərcüməsində
adekvatlığın saxlanması məsələsinə müxtəlif
duyumlu şairlərimizin, ayrı-ayrı şeirlərinin
üzərində təhlillər aparmaqla daha dəqiq elmi nəticəyə
gəlmək üçün böyük dramaturqumuz C.
Cabbarlı yaradıcılığından da bir şeir
nümunəsini ingilis dilinə tərcümə edərək
oxucuların ixtiyarına verməyi
məqsədəuyğun hesab edirik.
Dan ulduzu
C. Cabbarlı
Qaranlıq
gecədə səni gözləyib
Durmaqdan
yoruldum, ey Dan ulduzu!
Uzaq
üfüqlərə göz gəzdirməkdən
Az
qala kor oldum, ey Dan ulduzu!
Öksüz
taleyim tək gecikdin, nədən?
Karvanqıran
doğdu, görünmədin sən.
Oxşadım,
yanıldım, könül verdim mən,
Bilmədən
vuruldum, ey Dan ulduzu!
Arxasınca
qoşdum sonsuz bir yola,
Hər
addımda tuş gəlincə bir kola.
Qaranlıqda
çox baxındım sağ, sola
Hər
yana buruldum, ey Dan ulduzu!
Büsbütün
yorulub gücdən düşərkən,
Bir
ulduz parladı uzaq üfüqdən,
Bu
görünən səndin, artıq gəldin sən.
Axır
səni buldum, ey Dan ulduzu!
İngiliscə
tərcüməsi:
Morning Star
By J. Jabbarlı
I
longed for you in one dark night
And
wandered here, the Morning Star!
Of
staring at a the pole distant and bright
I
almost got blind, the Morning Star!
You
didn’t appear like my unlucky fate,
All
stars were seen, but you were too late,
Of
those stars your image I made,
And
admired them, the Morning Star!
I
followed you on your way endless,
At
every step what I met, you guess,
I
looked here and there in the darkness,
Turned
around the Earth, the Morning Star!
When
I was tired to reach my goal
A
star shone from that distant pole.
It
was you, lightening my soul.
Finally
I got you, the Morning Star!
“Sərbəst
şeir, ümumiyyətlə, ölçülü şeirlə
oppozisiya təşkil edir ki, bu qarşı-qarşıya
qoyulma da ən müxtəlif fərqləndirici əlamətlərə
malikdir. Bu əlamətlərdən ən mühümləri
isə birinci növbədə vəzn və qafiyə,
şeirin fonetik təşkili, məcazlar sistemi və sairədir.
... bu şeir şəklinin Azərbaycan poeziyasında iki
inkişaf mərhələsi vardır. Birinci mərhələ
1920-ci illərin sonu 30-cu illərin əvvəllərini əhatə
edir.... Ümumiyyətlə, sərbəst
şeirin birinci mərhələsi əsasən öz fonetik tərkibinə
görə böyük “sərbəstliyi” ilə fərqlənirdi.
Səs təqlidi yolu ilə yaranmış müxtəlif səs
kompleksləri bu şeirlərin aparıcı qüvvəsini
təşkil edirdi.... Sərbəst şeirin ikinci inkişaf
dövrü 1950-ci illərin əvvəlindən
başlayır... İkinci inkişaf mərhələsində
sərbəst şeir zamanın ruhunu, əsrin səsini milli zəminə
malik poetik bir qüvvətlə əks etdirdiyindən, o, gənc
yaradıcı qüvvələrin diqqətini cəlb edir və
poeziyamızda öz mövqeyini gündən-günə
qüvvətləndirirdi... Bu, dövrün sərbəst
şeiri, heç şübhəsiz, tərəqqiyə, irəliyə
çəkən bir hadisədir... R. Rza özünün “Kanonları
pozaraq” adlı məqaləsində yazırdı: ”Müasir poeziyada çox müxtəlif
şeir formaları sərbəst şeir
adlandırılır. Azərbaycan poeziyasının əməli
təcrübəsində bu “sərbəstlik” necə təzahür
edir? Bu hər şeydən əvvəl, ənənəvi
qafiyə sistemini, donmuş ölçüləri, bəndin
məcburi formalarını və arxitektonikasını rədd
etməklə meydana çıxır.... sərbəst
şeir poetik fikrin tam, təbii
və sadə ifadəsi üçün böyük imkanlar
açır. Şeir əlavə bəzək-düzəksiz
poetik olmalıdır. Qafiyə o zaman lazımdır ki, poetik
fikrin daha qabarıq ifadəsi onu tələb etsin.
Ölçü kimi bənd də fikri buxovlayır, poetik
orqanizmə bir çox lüzumsuz, gərəksiz şeylər
gətirir”.
Sərbəst
vəznə poeziyada bu qədər üstünlük verən
şairin yaradıcılığı təsadüfi deyildir
ki, bu tipli şeirlərlə zəngindir. Qeyd etdiyimiz kimi
müasir Amerika poeziyasında aparıcı şeir
növü olan sərbəst şeir forması ingilis dilinə ana dilimizin hər
formada olan şeirlərinin, xüsusilə də sərbəst
vəzndə yazılmış şeirlərin tərcüməsində
ən münasib və məqbul hesab edilən formadır.
Fikrimizi
R. Rzanın bu vəzndə yazdığı “Xanım” şeiri və onun ingilis
dilinə etdiyimiz tərcüməsi
üzərində sübuta yetirməyə
çalışacağıq.
R.
Rzanın sərbəst vəzndə
yazdığı daha bir şeirinə diqqət yetirək:
Xanım
Paltarın
dəst-dəst;
Hərəsi
bir əziz günün,
Bir
bayramın töhvəsidir.
Sənin
bir aylıq geyimin, xanım,
Yüz
arvadın bir il bəsidi.
Aç
pəncərəni,
Ağaclara
bax!
Dağlara,
yamaclara bax!
Yasəmənə
bax!
Bircə
dəst paltarı var,
Özü
dünya gözəlidir.
Sənin
ala-bəzək görkəmin, xanım,
Doğrudan
da məzəlidir.
Lady
By Rasul Rza
You have many dresses
Each of them, dear lady,
Was a present for a holiday
Your dress for a month
Would be enough
for a hundred
ladies.
Open the window,
Look at the
trees,
Look at the meadow,
And the mountains
with jasmine
blossoms.
Think of what it
means.
They have only one dress
But they are the best of the best.
And your decorative façade
of
Artificial charm
Dear lady,
Is funny
Really!
(Şeiri bu sətirlərin müəllifi
Corc Meyson Universitetinin müəllimi, şair Marqaret Yokumla
birlikdə tərcümə etmişdir )
Bəxtiyar
Vahabzadəin dərin fəlsəfi tutumlu “İki kor”
şeirinin iki tərcümə variantı da orijinalda olan fikrin ingilis dilində poetik duyumu və
ifadəsi baxımından maraqlıdır.
İki kor
B. Vahabzadə
Bir
kor taniyiram, gözü korsa da,
özü kor
deyil.
Yaxşıya
ortaqdır,
yamanı
görmür,
Bəzən
qəm odunda qovrulursa da,
Ağlına,
hissinə o, nankor deyil.
Bu
şeirin Tələt Səid Halmanın ingilis dilinə etdiyi
tərcüməsi “Azerbaijan İnternational” jurnalında dərc
olunmuşdur. Orijinalın mənasını
saxlamaq baxımından tərcümələrin hər ikisi qənaətbəxş
olduğunu qeyd etsək
yanılmarıq:
Two Blind Men
by Bakhtiyar Vahabzade
There's a blind man I know: His eyes are sightless,
But he is not blind.
Though he sometimes gets scorched
in the fire of sorrows,
He does not turn a cold shoulder to his passion
And his mind.
(29, 44).
İkinci
tərcümə variantı:
I
know two blind men—
One
is blind in his eyes
But
not in his being.
Sometimes he burns in the flame of his sorrow,
But
controls his mind, his feelings.
(Əlison
Məndəvill və Şəhla Nağıyeva tərəfindən
tərcümə edilmişdir.)
Şeirin
başqa bir parçasının
tərcüməsi:
Orijinal:
Gözləri
görməyən kor deyil hələ,
Görmək
istəməyən kordur, deyərdim.
Belə
müqəvvaya, belə cahilə
Həyatın
özü də gordur deyərdim.
Birinci
tərcümə variantı:
A sightless man need not
be blind;
Blind is he who does not want to see.
To such an ignorant fool,
Life itself is a grave,
If you ask me.
(33, 42).
İkinci
tərcümə variantı:
Blind
is not
One
who has no eyesight.
Blind
is choosing not to see.
To
this manikin, this naive one,
There
is no difference
Between
life and the grave .
B.
Vahabzadənin lirik-fəlsəfi şeirlərinin ingilis dilinə
tərcüməsi Qərb dünyasının oxucularında
böyük maraq oyatmış, şairin söz demək,
oxucunu düşündürmək ideyası həmişə
xoş assosasiyalar yaratmışdır.
Tanınmış
Azərbaycan türk şairi Əli Kərimin “Daş” şeirini Amerikalı həmkarlarım şair Erik Pənki və Cenifer
Atkinsonla ingilis dilinə tərcümə edərkən demək
olar ki, heç bir çətinliklə
üzləşmədik. Şairin rəvan dili, sadə deyim tərzi həmkarlarımda
anlaşılmazlıq yaratmadı.
Həmçinin orijinalda sərbəst
vəzndə yazılmlş şeiri eyni vəznlə ingilis dilində ifadə etməyimiz
çətin olmadı. Nəticə etibarı ilə qeyd etməyi
vacib bilirik ki, şeirin ifadə
etdiyi bəşəri duyğular tərcümə işini
asanlaşdıran əsas amillərdən biri kimi dəyərləndirilə
bilər. Şeirn ingilis dilinə
edilmiş iki tərcümə nümunəsinə diqqət
yetirək:
Orijinal:
Əli Kərim
Daş
Yarıçılpaq,
Qədim insan
Düşməninə
bir daş atdı,
Qana
batdı.
Daş
düşmədi amma yerə,
Uçub
getdi üfüqlərdən üfüqlərə.
Birinci
tərcümə variantı:
Half-naked,
Primitive man
Cast a stone at his foe,
Shed blood.
But the stone
Didn't fall to the ground,
It kept flying,
From horizon to horizon.
Bu
tərcümədə orijinaldakı “qədim insan” “primitive man” kimi tərcümə
olunması mənanın təhrifinə səbəb
olmuşdur. Qədim insanın qana batması “shed blood” qan
tökdü kimi verilməsi məqbul hal kimi
qiymətləndirilə bilər.
İkinci tərcümə
variantı:
A half-naked,
Prehistoric man
Threw a stone at his enemy,
And put his hand in the
blood,
But the stone did not fall;
It flew beyond the horizon.
Amerika şairləri
Erik Pənki və Cenifer Atkinsonla bu sətirlərin müəllifi
birlikdə tərcümə etdikləri ikinci variantda “qədim
insan” “prehistorict man” kimi verilmişdir. Bundan başqa bu tərcümə variantında “qana
batdı” frazeoloji birləşməsi “put his hand in the blood” kimi verilməsi tərcümənin
şeirin ruhuna daha yaxın olmasına zəmin
yaratdığını düşünürük.
Orijinal:
Ey həməsrim,
Həqiqətin qan
qardaşı,
Dayandırmaq
olmazmı, de,
Yarıçılpaq,
yarıvəhşi
Qədim insan
atan daşı?!
Birinci tərcümə
variant:
You, my contemporary,
You, brother of Truth,
Tell me, can't that stone be stopped,
That the half-naked,
Half-savage,
Primitive man
Cast so long ago?
İkinci
tərcümə variantı:
You, a man of my century,
You, a true blood brother,
Why can’t you stop
A stone
Thrown by
A half-naked,
Half-wild,
Prehistoric man?!
Yuxarıda şeirin
orijinaldan verilmiş ikinci hissəsindəki ”həməsrim”
sözü birinci tərcümə variantında “contemporary”, “qan
qardaşı” “a true blood
brother” verildiyi halda, ikinci tərcümə
variantında “həməsrim” “a
man of my century”, “qan
qardaşı” sözü isə
“a true blood brother” kimi
verilmişdir ki, bu da
orijinaldakı fikrin daha emfatik
verilməsinə zəmin yaradır.
Şair
Fikrət Qocanın çağdaş Azərbaycan
poeziyasında özünəməxsus yeri vardır.
Aşağıda onun “Eynilik şeirinin orijinal mətni ilə
tərcüməsinə diqqət yetirək:”
FİKRƏT
QOCA
EYNİLİK
Sənin əlin
qabar-qabar,
Mənim ürəyim,
Onun beyni.
Hamımız eyni
cür fəhləyik, qardaş,
Eyniyik, eyni.
Tərcüməsi:
Fikret Goja
The Same
Your hands are hard,
And my heart.
And his brain
We all are the same kind of
workers, my brother
We are all the same, the
same.
İlk baxışdan
şeirn ingilis dilinə edilmiş tərcüməsi sətri tərcümə təsiri
bağışlasa da, əslində quruluşca Amerika poeziyasında səciyyəvi
şeir forması olan sərbəst şeirlərdən
heç də fərqlənmir. Mənanın tam saxlanması
baxımından isə tərcümə qənaətbəxşdir.
Zəlimxan
Yaqubun ulu öndərimiz Heydər Əliyevə həsr etdiyi
“O, həyatı sevirdi”
şeiri dahi
şəxsiyyətin yüksək insani keyfiyyətlərini
hərtərəfli əhatə edən frazeoloji ifadələrlə
zəngin bir poeziyanın mücəssəməsinə
çevrilmişdir.
O
həyatı sevirdi
Kəskin zəka, iti
göz,
ayıq baş, aydın
fikir,
Siyasət dünyasında
sağlam toxumlar
əkir:
Baxışlarda sual var,
Alimdi, yoxsa rəssam,
şairdi, yoxsa memar?
Memar ilə
danışır
kərpiclə daş
dilində,
Heykəl ilə
danışır
heykəltəraş
dilində
İngiliscə
tərcüməsi:
Zalimkhan
Yagub
He Loved
this Life
This smart man of common sense,
With sharp
eyes, clear mind
Planted healthy seeds
in the world of politics:
A question is hidden
on all faces:
Is he a scholar, artist
or sculptor?
Speaking to the architect
the language of stone and brick he
uses.
In the presence of the sculptor
he speaks the language of sculpture.
Amerikalı şair Əlison Məndəlvil ilə ingilis dilinə
tərcümə etdiyimiz yuxarıda təqdim olunan şeirin sərlövhəsinin
tərcüməsində kiçik bir əlavə
etməklə, yəni “O həyatı sevirdi”
sərlövhəsini “He loved this Life” kimi verməklə ingilisdilli oxucunun
mövzunu düzgün anlamda başa düşməsinə
səy göstərdik. (İngilis dilində “posthumous
life” “ölümdən
sonrakı həyat”sözü
olduğuna görə dəqiq anlaşma üçün “həyat” “this life” sözü kimi
tərcümə edilmişdir.) Bir tərəfdən
şeirin sadə, ritmik, həm hər kəs
tərəfindən anlaşıla bilən dili olması
bizə bu tipli şeirləri tərcümə edərkən
tərcüməçi elə bir çətinlik
çəkmir qənaətinə gəlirik. Digər
tərəfdən şeirdə olan poetik ifadənin sətiraltı
mənalarının olması tərcümə zamanı mütərcimi
dilemma qarşısında qoyur.
Belə olan tərzdə mütərcimin dilin daşıyıcısı
ilə məsləhətləşməsinə ehtiyac duyulur.
Çağdaş
Azərbaycan ədəbiyyatında öz dəsti-xətti, poetik
aləmi ilə seçilən Ramiz Rövşən
yaradıcılığı tərcümə baxımından mütərcimdən
böyük məsuliyyət tələb edir. şeirlərlə
zəngin bir yaradıcılıqdır. Onun heca vəznində
aaab qafiyə quruluşu olan dördlük (gəraylı)
formasında yazdığı “Həvəsim yoxdur” sərlövhəli
şeirinin ingils dilinə tərcüməsində mənanı
saxlamaq xatirinə forma baxımından nəyisə qurban verməli
olursan. Şairin
yaradıcılığından bir şeir nümunəsinin
ingilis dilinə tərcüməsinə diqqət yetirək:
Orijinal:
Ramiz
Rövşən
Ələ qələm alan
kimi,
Sətirlər
qaralan kimi,
Köynəyə
çıxan qan kimi
Kədərim
varağa çıxır.
Canımda
sözlər sıxılır,
Artır, üst-üstə yığılır,
Yüz nəğmə batır, boğulur,
Bir nəğmə qırağa çıxır.
Küsən
çox şair sözündən,
Öpən yox
şair gözündən,
Şerin
astarı üzündən
Baha
çıxır, baha çıxır...
İngiliscə tərcüməsi:
Ramiz Rovshan
As I take up my pen
As the lines blacken
Sorrow soaks the paper
As blood stains shirt.
In me the words are in pressure,
They compound and
pile up
Hundreds of songs smother
Only
one escapes and survives.
Poet often offend his
readers,
Who criticize him, and
kiss never
The silken lining of the
poem
Costs more than the cotton of its cover.
Göründüyü
kimi şairin ifadə etdiyi mənanı qafiyə ilə tərcümə
etmək mümkün olmadığından münasib forma kimi
sərbəst şeir
növünə müraciət edilmişdir.
Amerikalı
həmkarlarımızın şeiri tərcümə etməzdən
öncə onun orijinalını intonasiyası, ritmi ilə
onlara oxumağı xahiş etmələri bu faktorların düzgün poetik tərcümə
üçün nə qədər əhəmiyyətli
olduğunu bir daha sübut edir.
Yuxarıdakı poetik nümunənin son
misralarının ingilis dilinə tərcüməsi zamanı
şeirin mənasını daha qabarıq vermək
üçün
“Şerin
astarı üzündən
Baha
çıxır, baha çıxır... “
misralarını
“The silken lining of the poem
Costs
more than the cotton of its cover.” kimi tərcümə
etməklə “silken”, “cotton”
sözlərini əlavə etməli olduq.
Bütün mütəxəssislərin
qəbul etdiyi faktdır ki, bədii əsərlərin “sətri” tərcümə edilməsi
uğurlu olmur... Sətri tərcümə
edərkən tərcüməçi hər sözün dəqiq
mənasına vararaq
sözün əsər kontekstindən, mənsub
olduğu xalqın mədəniyyəti, tarixi kontekstindən kənarda
qoyur.... Sətri tərcümədə tərcüməçi
sözün üst qatında olan mənanı əsas
götürür və üst qatın altında orijinal əsərin
müəllifinin ifadə etdiyi mənanı görə bilmir
(63, 143).
Tanınmış
alim və şair Hamlet İsaxanlının ecazkar təbiət
mənzərəsini əks etdirən “Gözəldir”
şeirinin sərlövhəsinin ilk tərcümə variantında “
All is Wonderful” kimi tərcümə etməyi məqsədəuyğun
hesab etmişdik. Bu isə Azərbaycan türkcəsinə “Hər
şey gözəldir” kimi tərcümə edilir. Dəqiqliyə
varsaq sərlövhəni “İt is beautiful” kimi verməliydik
ki, bu da sərlövhə kimi yarımçıq
görünməklə, eyni zamanda bir qədər poetiklikdən
uzaq səslənə bilərdi. Amerikalı həmkarım Əlison
Məndəvillə həmin şeirin tərcüməsi
üzərində uzun müddət işləyərək
ikinci tərcümə variantını ərsəyə gətirdik.
Bu variantda şeirin sərlövhəsini “ Beautiful” kimi tərcümə
etməyi orijinalın ruhuna daha uyğun hesab etdik. Hər iki tərcümə
variantına diqqət yetirək:
Orijinal:
Hamlet İsaxanlı
Bulaq
çaya dönür, axır şırhaşır,
Sevdalı
meşədə kim pıçıldaşır?
Hər
yanda möcüzə, xəyalım çaşır,
Aran
da gözəldir, dağ da gözəldir!
İlk
tərcümə variantı:
Bubbling springs
run into the rivers,
Green forests
hide whispering lovers
Seeing
this vista my soul shivers—
Wonderful are valleys, so are mountains.
Son
tərcümə variantı:
As
spring runs to cascading river
deep in the forest, what lovers whisper?
Everywhere
miracles, my daydream bewilders—
Beautiful valleys, beautiful mountains.
Şeirin orijinalda olan bəzi ifadələrini
ingilis dilinə uyğun ifadələrlə verməyi
münasib bilmişik. Məsələn, “bulağın
şırhaşır axması çaya axması” ilk tərcümə variantında “bubbling
springs run into the rivers” son tərcümə
variantında “ spring runs to cascading river” kimi, sevdalı meşədə
kim pıçıldaşır, ilk variantda “Green forests hide whispering lovers” kimi
ikinci variantda ritorik sual tərcümədə “deep in the
forest, what lovers whisper” və orijinalda olan “aran” sözü
“valleys” kimi verilməsidir. Digər
misraların tərcüməsinə diqqət yetirək:
Orijinal:
Torpaqdan
uzaqda, tozdan uzaqda,
Hərcayi,
töhmətli sözdən uzaqda,
Qol-qola
gəzməyə gözdən uzaqda
Bağça
da gözəldir, bağ da gözəldir!
Ilk
tərcümə variantı:
Far from the dirt, far from the dust,
Far from the words that hurt the heart,
Far from these eyes, walking arm in arm,
The gardens are green, so too the fields.
Son tərcümə variantı:
Away from the dust and so far
From any word that hurts the
heart,
Out of all mind, out of all
sight—
Wonderful are the gardens, so
are the fields.
Orijinal:
Rəng
verər gözəlin üzü, rəng alar,
Utanıb
qızarar, dərddən saralar,
Binadan
aybəniz, ya əsmər olar,
Qara
da gözəldir, ağ da gözəldir!
İlk
tərcümə variantı:
Beauty’s
color changes from time to time
Becomes yellow with grief, blushes from
blame.
By birth
some are brown, pale or plain—
The brown
girl is wonderful, so is the white.
Son tərcümə variantı:
Beauty’s color changes, wears with
time
Becomes yellow with grief, blushes from blame.
From birth some are moon-white, others
night-dark—
The
dark, the light—both so lovely.
Orijinal:
Ürək
çırpınanda, göz çağıranda,
Nəfəs
bir olanda, dil lal olanda,
Dodaq
can atanda, sifət yananda,
Sol
yanaq da gözəl, sağ da gözəldir!
İlk
tərcümə variantı:
While the
heart is yet beating, eyes sparkling,
We breathe
together and become dumb, darling.
Lips long for each other,
faces are burning—
The left
cheek is wonderful, so is the right.
Son tərcümə variant:
For when the heart quickens, when eyes call out,
We breathe as one, voices stilled,
Lips long for each other, faces catch fire—
The left cheek so soft, and the right.
Fikrimizcə,
ilk tərcümə variantı
da mənanı qorumaq və poetik ifadə
baxımından qənaətbəxş olsa da, eyni tərcüməçilərin
daha səmərəli və gərgin
axtarışının nəticəsində ərsəyə
gələn son tərcümə variantını daha
uğurlu saymaq olar.
Amerika Romantizm ədəbiyyatının
görkəmli simalarından olan Henri Lonqfelounun “The Rainy Day”
şeirinin Azərbaycan türkcəsinə edilmiş iki tərcümə
variantını müqayisəli təhlil edək :
Orijinal
Henry
Wadsworth Longfellow
(1807-1882)
The
Rainy Day
My life is cold, and dark and dreary
It rains, and the wind is never weary;
My thought still clings to the mouldering Past,
But the hopes of youth fall thick in the blast,
And the days are dark and dreary.
Sətri tərcüməsi:
Həyatım soyuq, qaranlıq və
darıxdırıcı
Yağış yağır, və
külək heç vaxt yorulub
dayanmır.
Mənim fikrim hələ də
çürük keçmişimə sarılıb.
Ancaq gəncliyin ümidləri təlatümlə çırplnır
Və günlər qaranlıq və
darıxdırıcıdır.
Firəngiz Nəsirovanın poetik tərcüməsi:
Mənim də həyatımın buna
çox bənzəri var,
Bəxtimi külək döyər,
gözümdən yağış yağar.
Keçmişimi gəzərəm, üzər
məni qüssə-qəm,
Gəncliyimdən söz açmaq
faydasızdır, bilirəm
Onu yellər aparıb, əlçatmazdır
o çağlar.
Mərufə Mədətovanın poetik tərcüməsi:
Günlərim qaranlıq, günlərim
soyuq,
Tənhalıq qəlbimdə açıb
min oyuq.
Xəyalım sarılır uzaq
keçmişə,
Qaranlıq içində qalan həyatım
Gör necə söyuqdur, soyuq həmişə.
Göründüyü kimi hər iki poetik tərcümə
variantında sətri tərcümə
olduğundan fərqli fikirlər və sözlər
vardır. Orijinalda müəllif təbiətin qəmgin mənzərəsi
ilə öz həyatının qaranlıq anlarını parallel
verməklə şeirin təsir gücünü daha
qabarıq ifadə etməyə nail olmuşdur. Firəngiz Nəsirovanın tərcüməsində
isə bu parallellik gözlənilməmiş, şeirdə ifadə olan bütün qəmgin məqamlar yalnız müəllifin həyatına
aid edilmişdir. Bu da təbii ki, məna təhrifinə səbəb
olmuşdur.
M. Mədətovanın tərcüməsində
də eynilə birinci tərcümədə olduğu kimi təbiət
təsviri tərcüməçinin diqqətində kənarda
qalmışdlr. Tərcüməçi orijinalda olan
“Günlərim qaranlıq, günlərim
soyuq,” “Xəyalım sarılır uzaq keçmişə,”
misralarını saxlamaqla yeni bir şeir
yazmışdır.
Sətri tərcüməyə sədaqətli
olmağa cəhd edərək orijinalın
üçüncü poetik tərcümə
variantını təqdim edirik:
Həyatım qaranlıq, mənasız,
soyuq
Külək
ara vermir, həm yağış yağır.
Çürük keçmişimə
dalmış duyğular
Gəncliksə ümidlə
coşub-çağlayır
Günlər qaranlıqdır, həm
keçir ağır.
(Tərcümə müəllifə məxsusdur.)
Orijinal:
Come
live with me, and be my love,
And
we will all the pleasures prove
That
hills and valleys, dales and fields,
And all the craggy mountains yields.
Sətri
tərcüməsi:
Gəl mənimlə yaşa, sevgilim ol,
Və biz bütün əyləncələrin dadını
dadaq.
Təpələri, dərələri, nərgizləri,
çölləri,
Və bütün daşlı-kəsəkli
dağları görək.
Poetik
tərcüməsi:
Gəl
yaşa mənimlə, məhəbbətim ol,
Dadaq
bu dünyada hər cür nəşəni.
Gəzək
çol-çəməni, həmsöhbətim ol,
Sıldırım
qayalı dağı, meşəni.
İngilis
Renessans ədəbiyyatı dövrü ədəbiyyatının
tanınmış şairi Uolter Rolinin “Çoban məhıbbətinə
cavab” adlı şeirini də müqayisəli təhlil
üçün təqdim edirik:
Walter Raleigh
A Nymph’s Reply to the Shepherd’s Love
Orijinal:
If all the world and love were young,
And truth in every shepherd’s tongue,
These pretty pleasures might me move
To live with thee and thy love.
Sətri tərcüməsi:
Gözəl qızın
çobana cavabı
Əgər bütün dünya və məhəbbət
gəncləşərsə,
Və çobanın dilindən çıxan kəlmələr
həqiqət olsa,
Bu gözəl əyləncələr məni cəlb
edərdi
Səninlə yaşayıb sənin məhəbbətin
olmaq üçün.
Sevgimiz, dünyamız cavanlaşarsa,
Çoban, sözlərində həqiqət varsa,
Titrədər qəlbimi bu gözəl
çağlar,
Səninlə yaşamaq, sevilmək olar.
Mövzu ilə
bağlı suallar:
1.
Poeziyanın
tərcüməsində hansı prinsiplərə, yaxud
qanunauyğunluqlara riayət olunmalıdır?
2.
Azərbaycan
poeziyasında sərbəst vəzndə yazdığı
şeirləri ilə məşhur olan görkəmli xalq
şairi Rəsul Rza poeziyasının ingilis dilinə tərcümə
edilmiş şeirləri haqqında tənqidi
düşüncələrinizi bölüşə bilərsinizmi?
3.
Bəxtiyar
Vahabzadə poeziyasında dərin fəlsəfi fikirlərinin
tərcümədə poetik ifadəsi sizi qane edirmi? Bəs siz onu necə tərcümə
edərdiniz?
4.
Zəlimxan
Yaqubun, Ramiz Rövşənin şeirlərində diqqətinizi
çəkən məqamlar hansılardır? Şeirlərin
tərcüməsində onların orijinalından unudulan məqamları
varsa, onları tapmağa çalışın.
5.
Necə
fikirləşirsiniz- poetik tərcümədə mətnin
ruhu, yoxsa, sözün, misranın sətri tərcüməsi,
poetik ifadəsi, intonasiyası, rimi daha əsasdır?
Əlavə: Azərbaycan və ingilis
poeziyasından tərcümə
nümunələri
Tarixən
müxtəlif xalqların
bir-birinin yaşayışı, hiss və duyğuları,
düşüncə tərzi haqqında müəyyən biliklər əldə
etmək zərurətindən doğan bədii tərcüməyə
yanaşma müxtəlif dövrlərdə fərqli
olmuşdur. Hətta bizim özümüzün bir neçə il öncə tərcümə
etdiyimiz nümunələr bu gün bizə qənaətbəxş
görünmüyə bilər. Çünki orijinal əsər
bilik dairəsindən, dünyagörüşündən , tərcümə
edildiyi dövrdən asılı olaraq hər oxucuda fərqli təəssüratlar oyada
bilər.
Bu
səbəbdən haqqında mühakimə
yürütdüyümüz tərcümə nümunələrinə
yanaşmamız nisbidir və hər cür müzakirəyə
açıqdır.
Aşağıda “Sönməz
Məşəl” Mədəni Əlaqələr İctimai
Birliyinin Azərbaycan, Türkiyə, Amerika qadın
yazıçılarının seçilmiş əsərlərinin
tərcüməsindən ibarət nəşr etdirdiyi “Buta”
qadın ədəbiyyatı antologiyasından və digər mənbələrdən
götürdüyümüz ayrı-ayrı Azərbaycan və
ingilis şairlərinin şeirlərinin sətri və poetik tərcümə
variantlarını təqdim
edirik. Məqsəd tələbələrin bu nümunələr
əsasında müvafiq təhlil və müqayisə
aparmasına imkan yaratmaqdır.
Aysel Novruz (1985)
Bir fincan sındırmışam
...Bu mətbəxin hər küncündə
bir ağrı var…
Bu oğlanın hər sözündən əsəb
yağır.
qəzəb yağır…
Masa üstdə sındırmalı üç fincan var.
Üç fincandan ən əzizi mənə baxır.
Hər bayramda sevən qızın qismətinə ya gül
düşür,
ya bilərzik, ya da öpüş.
Ötən bayram
o qəzəbli sevgilimdən fincan aldım.
Göy rəngdəydi. Göyü sevdim.
Bəs, üstündə sarı rəngli ləkələri
nəydi elə?
Bu fincanın alnınamı yazılmışdı
o qəzəbli sevgilimdən
qopduğum an
əllərimdə əsib-əsib,
yerə düşüb
çatlaq-çatlaq parçalanmaq?
Gözlərimin içinə baxa-baxa söydülər də,
döydülər də…
ağlamadım!
Təsadüfən yerə düşüb çilik olan
bayramımda sevincimə şərik olan
bu fincanın
sınmasından
göz yaşlarım gilə-gilə
axırdılar...
Bizim evdə hər küncündə ağrı olan bir mətbəx
var.
Bu mətbəxdə tez-tez sınır
dəniz rəngli, sarı telli fincanlarım...
İngiliscəyə
tərcüməsi:
Aysel Novruz
I have Broken a Cup
...
There is an ache in every corner of this kitchen
Every
word this boy says makes you suffer
And
gives you anger.
Three
cups are on the table to be broken,
The
dearest of them is looking at me.
The
loving girl gets either flower, a bracelet or a kiss from her love
In
every holiday.
Last
holiday I got a cup from my nervous love.
It
was blue, I loved blue.
But,
what the yellow spots on them meant.
Was
that luck of the cup,
Shivering
in my hands and falling down
and
breaking into pieces,
When
I separated from my angry love?
They
insulted and beat me
Looking
into my eyes...
But
I did not cry !
For
the cup that fell down by chance,
That
shared my joy in my holiday
I
burst into tears.
... There is and ache in every corner of this kitchen..
My sea-colored , yellow decorated cups often break
In this kitchen.
Orijinal:
Nuranə
Nur (1980)
Nabələd
yolçu
Hər gün ürəyimdən
keçən
Bircə dəfə bilmədi
ki, hardan keçir.
Yeyib, bitirib içimi
susayıb o,
Gözlərimin nurun
içir.
Addım səsləridir
bu döyüntülər
Bir yoldu, bir yolçu
yola nabələd
Yəqin ki,yolunu azacaq əlbət.
Ürəyim
onunçün geniş bir ölkə
Bəs niyə qərarı
tutmur bu yerdə
Başqa ürəklərə
tələsir bəlkə?
Yaman nigaranam, bilmirəm
nədən
Keçirik yenə də
səndən xəbərsiz.
Mən sizin küçədən,
sən ürəyimdən.
İngiliscəyə
tərcüməsi:
Nurana Nur
Strange Traveller
The
one who passes through my heart every day
Never
knew what way he passed through.
He
has eaten my inside, but still is thirsty,
And
drinks the light of my eye.
It
is the noise of her steps that beat in my heart,
He
is a strange traveller doesn’t know the ways,
Sure
he will lose his way.
My
heart is a large country for him,
Why
doesn’t he soothe (calm down) here?
Maybe
he is in a hurry to other hearts?
I
feel uneasy and know not why
You
are unaware, we pass through the ways,
Me-I
pass through your streets,
And
you pass through my heart.
Orijinal:
AND
Alıb
adını dilimə,
Çəkib
yoxluğunu ciyərlərimə,
Bağıracam
göylərə.
Buludlar
təlaşla deyəcəklər bir-birilərinə.
Əvvəl əks etdirib səsini
aləmə,
Sonra
şəklimi çəkib göndərəcəklər
yuxularına.
Qorxub
“fırtınalı mən”dən yalvaracaqsan
yuxuma
Etirafın
dağ vuracaq dilinə mən adda.
And
içmişəm bu eşqə ki,
Daha
əvvəlki olmaram.
Nə
yuxuda, nə həyatda.
İngiliscə
tərcüməsi:
An Oath
Calling
you by my tongue,
Breathing
your absence into my lungs
I
will roar at the sky
The
clouds will crush in panic
Firstly
spreading their voice on the Earth
Then
taking my photo will send to my dreams
Being afraid of
my hurricanes you will plead my
dream
Your
confession will brand my name on your tongue.
I
have sworn on this love
That
I will not be as I was before any more
Either in dream, or in life
Orijinal:
Həyat Şəmi (1970)
MƏN,
SƏN, O
Hər
şey mənim əlimdə,
dualarım,
ürəyim,
əfv
fərmanım,
imzam,
qollarım,
Açın
qollarımı!
Hər
şey Sənin əlində,
sorğu-sual,
durğu
və duyğu işarələri,
son
cümlə,
nöqtən.
Ürəyimə
ölümcül həmlə...
Son
dəfə getmək istəyim,
üzümə bağlı
qapıların dəstəyi...
Açın
qapıları!
Hər
şey O-nun əlində,
qələm,
yazı,
olum
və ölüm,
Açın
gözlərinizi!
İngiliscə
tərcüməsi:
Me, You , She
Everything
is in my hands,
my
pray,
my
heart,
my
decree to forgive,
my
signature,
my
arms,
Untie
my arms!
Everything
is in your hands,
Interrogation,
Signs
for punctuation, and feelings
Last
sentence,
And
your dot.
A
deadly attack to my heart...
My
last heart words
Are
on closed doors’ handle,
Open
the doors!
Everything
is in Creator’s hands
A
pen,
Power
to write,
To
let live, or not to,
Open
your eyes!
Orijinal:
Yazılmayan şeir
Əvvəl
ömrü
boyu çəkə bilməyəcəyi
bir
rəsmin önündə
quruyub
qaldı
saçlarının
ucunacan.
Qurutdu
onu,
rəssam
əlindən süzülən rənglər,
sonra,
narın-narın
yağan yağış
islatdı.
Addım-addım
uzaqlaşdı
o
rəsimdən.
Bu
heyrətdən ayılmamış
sevdiyi
gənci
heç
zaman yerinə olmayacağı
bir
qızla gördü,
küçəni
keçən zaman.
O
cütlər gözdən itənəcən,
o
yağış kəsənəcən,
quruyub
qaldı yerindəcə.
Keçdi
küçədən,
Keçdi
yağışdan,
Keçdi
sevgidən.
Duymadı
bunu
“Torqovı”nın
insan əlindən
təngə gəlmiş
o
dar küçəsi də.
Heç
zaman geyinə bilməyəcəyi
bir
geyim önündə
ayaq saxlayıb içəri
keçdi.
Ürəksiz
maniken qürrələnirdi
əynindəki
geyimin zövqü altında.
“More exspensive”deyib eşiyə
çıxdı.
Küçələr daşa
dönmüşdü,
Evlər yaş daşa
dönmüşdü,
Ayağının altındakı daş
daşa
dönmüşdü.
Ayaqlarını
torpağa
əmanət vermiş bir qəhraman,
duymadı
daşların daşa dönməyini...
əl
açdı iki ayaqlılara-
ürəklər
daşa dönmüşdü.!!
Bundan
sonra
qaçmaq
istədi gördüklərindən ,
Qaçdı,
qaçdı, qaçdı,
qaçdı o küçədən.
Elə
qaçdı ki,
heç
kölgəsi də çata bilmədi ona.
Nə
qədər qaçsa da,
nə
o rəsm,
nə
o gənc, nə o geyim, nə də o əlildən
uzaqlaşa
bilmədi.
Heç
kəsin yaza bilməyəcəyi
bu
şeiri yazdı o gün...
Unwritten Poem
At
first
She
was shocked and stood still before the painting
Which
she will not manage to draw through her life,
And
the paints of the artist
Had dried the picture to the hair.
Then
the splashing rain
Moistured
it.
She
stepped away from the painting.
Hardly
had she drifted from that amazement
She
saw her love
With
a girl whom she can never replace
Crossing
the street.
She
was shocked and stood still
Till
the couple dissappered,
Till
the rain stopped.
She
crossed the street,
She
ignored the rain,
She
ignored the love.
Even
Torgovi’s narrow street
Bored
of too many people
Could
not guess it.
Stopping
before a dress that she could never wear
She
came in.
The
heartless maniken boasted
Under
the taste of the dress on it,
Saying
“More expensive” she left the store.
The
streets had turned into the stone
The houses had turned into the wet stone,
And the stone under her feet
Had turned into the stone.
The hero sacrificing his feet for the land
Could not guess how stone turned into the stone.
He begged money from the ones with two feet,
Alas, the hearts had turned into the stone.!!
Seeing
it she wanted to escape
from
what she had seen
She
ran, ran, ran away from that street.
She
ran so
that
even her shadow could not catch her.
Though
she ran,
She
could not escape
Neither from that painting,
Nor
from that guy,
Nor
from that dress
Nor
from her hands
And
she wrote the poem
Which
no one could manage to...
Orijinal:
Sima Ənnağı (1970)
Ailə fotoalbomuna baxarkən
I.
Fotoda
Mən
Gülümsəyən
Ata-anamı
görəndə
Düşünürəm
ki,
Həyat
zərbələrinə
Tab
gətirmək üçün
Təbəssüm
Kifayət
etmir...
II.
Atanın
qucağındakı
Məsum
cocuq.
Cocuğun
şəkərbura ayaqlarındakı
Ana
öpücükləri.
Qorxma,
balaca,
Yuxundakı
kəpənəklər
Ana
sevgisindən müjdə gətirər...
İngiliscə
tərcüməsi:
Looking at the Family Photo
I.
Seeing
my smiling parents
In
the photo
I
think
Smile
is not enough
To
bear the blows of life...
II.
An
innocent child in the hands of his father,
Mother’s kisses on the child’s shakarburalike¹
legs,
Don’t
get scared the lovely baby,
The butterfly in your dreams
Will
bring you good news about the mother’s
love...
_______________________________________________________________
¹Novruz holiday sweet
Orijinal:
Ananın
gündəliyindən
Öz
balaca
darısqal
dünyanda
hər
səhər
uşaqlara
qayğanaq bişirirsən,
onların
pal-paltarını yuyub sərirsən,
burun
silirsən,
yan
yuyursan,
birini
danlayıb
o
birisini ovundurursan.
Sonra
divarlarına
səs-küy hopmuş
otaqların
tozunu alırsan,
uşaqlarla
oynayırsan,
onlara
sehrinə
inanmaq istədiyin nağıllar danışırsan.
Uşaqlar
gündəlik
qayğılardan yorulub
yataqlara
çəkiləndə,
bir
xəlvət küncə sıxılıb
doyunca
ağlamaq keçər könlündən.
Ağlamırsan.
Uşaqlar
oyanar.
Göz
yaşların hər gecə
gözlərində
donub qalar...
İngiliscə
tərcüməsi:
Mother’s Diary
In
your small, narrow world
You
cook omlette for your siblings
Every
morning.
Wash
their laundry, clean mouth and nose,
Wash
their dirt,
Blame
one of them,
Soothe
the other one,
Then,
You
dust the room
With
walls absorbing the noise,
You
play with the children,
And
retell them fairy tales,
To
which you want to believe.
When
the children go to bed,
Getting tired of daily routines,
You
want to cry from your heart
Sitting
in the corner secretly.
But
you don’t cry, the children may awake,
And
your tears freeze in your eyes every night…
Orijinal:
Gecə
zülmü
Gecə...
Tənha
pəncərə önündə
Belibükük
bir kölgə.
Tavandakı
həyasız lampalar
İynə
şüalarıyla
Adamın
beynini sancır,
Ayrılığın
qara cizgilərini yırtaraq
Sonu
bilinməyən kədəri zolaqlayır...
Lampaların
yuxusuz işığı
Qaranlıq
küçəni oyada bilmir,
Günün
nikbin rəngləri
Kömür
zülmətdə itir.
Səslər
sükutda.
Sözlər
eşidilmir səssiz fırtınalarda.
Küçə
kor yuxuda.
Adam
- dəhşətdə...
Günəş
doğacaqmı...
İngiliscə
tərcüməsi:
The night torture
It is night…
A
hump shadow
Before
the lonely window.
The
impudent lamps on the ceilings,
Sting
the people’s brains
With
needlelike sharp rays.
Tearing the black signs of separation,
Hits
the endless sorrow.
The
dreamless light of the lamps
Cannot
wake the dark streets up.
The
optimistic colors of the day
Are
lost in pitch darkness.
The
noises are in silence,
The
words are unheard in silent gale.
The
street is in blind sleep,
The
people are in horror…
Will
the sun rise…
İki kor
B. Vahabzadə (1925-2009)
Bir
kor taniyiram, gözü korsa da,
özü kor
deyil.
Yaxşıya
ortaqdır,
yamanı
görmür,
Bəzən
qəm odunda qovrulursa da,
Ağlına,
hissinə o, nankor deyil.
Gecəli-gündüzlü
yazır, oxuyur.
Ağlının
gözüylə o görür, duyur.
Ancaq...
biri də var...kor deyilsə də,
gözü
görməyir.
Dostu
göz önündə öldürülsə də,
görmədim
deyir...
O,
saata baxır,
zamanı
görmür.
Fikrini,
hissini ucadan deməz,
Bəzən
gördüyünü görmək istəməz.
Gözləri
görməyən kor deyil hələ,
Görmək
istəməyən kordur, deyərdim.
Belə
müqəvvaya, belə cahilə
Həyatın
özü də gordur deyərdim.
Two
Blind Men
by Bakhtiyar Vahabzade (born 1925)
Birinci
tərcümə variantı:
There's a blind man I
know: His eyes are sightless,
But he is not blind.
Though he sometimes gets scorched
in the fire of sorrows,
He does not turn a cold shoulder to his passion
And his mind.
He reads and writes day and night,
In his mind's eye he sees, feels, knows.
But there is someone else
Although he is not blind,
Nonetheless, he cannot see,
His bosom friend may die
In front of his eyes-
"I saw nothing," he says.
Whatever is good he claims as his;
He fails to see the bad.
He looks at the clock,
But can't tell what time it is.
Nothing noble
Visits his thoughts and feelings;
Often he denies he saw something,
Though he really has.
A sightless man need not
be blind;
Blind is he who does not want to see.
To such an ignorant fool,
Life itself is a grave,
If you ask me (33, 42).
İkinci
tərcümə variantı:
Two blind men
I
know two blind men—
One
is blind in his eyes
But
not in his being.
He
shares the good, ignores the evil
On
his rainy days
He
controls his mind, his feelings.
He
reads and writes
All
day and night.
He
sees through the eyes of the brain
Intelligent
and bright.
Another
man, he has excellent eyesight
But
he is blind mentally.
Be
the friend killed in his presence
He
will not see,
Or
pretends to be
Blind
physically.
Sharing
in good things, missing all evils,
Watching
the clock, he never sees
What
time it is.
Never
says
What
he thinks, aloud.
What
he has seen
He
sometime misses.
Blind
is not
One
who has no eyesight.
Blind
is choosing not to see.
To
this manikin, this naive one,
There
is no difference
Between
life and the grave .
Orijinal:
Dünyanın...
Baş çıxarmaq həm çətindir,
həm asan
İblisindən, mələyindən dünyanın.
Adəm satdı bir buğdaya cənnəti,
Tora düşdü kələyindən dünyanın.
Nə gözəldir, ürək geniş,
söz açıq,
Yaşamadım bir sevdamı yarımçıq.
Əzab adlı dəyirmandan narın çıx,
Keçəcəksən ələyindən dünyanın.
Arzum üçün mələyən bir
cüyürdüm,
O təpədən bu təpəyə yüyürdüm.
Niyə qorxum kəfənindən?
Nə gördüm
Beşiyindən, bələyindən dünyanın?
Ey Bəxtiyar, zaman ömrü əridər,
Ölümümüz axan vaxta borc ödər.
Arxasınca palaz kimi sürüdər
Bərk yapışsan ətəyindən dünyanın.
Poetik tərcüməsi:
This world...
By B. Vahabzade
It
is both easy and hard to understand
The
devils and angel of this world.
Adam
sold Heaven for a grain,
And
what happened, he was trapped by this world.
How
nice to open your heart and speak freely,
I
never abandoned my love halfway
Be
brave, survive the mill of torture
Since
you will be sieved by this world
Like
a bleating roe
I
ran from the hill to hill to reach my dream.
Why
should I fear of the shroud
When the diaper and cradle pass of this world.
Bakhtiyar, time melts our lives,
Death
will pay for the time flown by,
You
will drag it like a rug behind you,
If
you hold tightly the hem of this world.
Orijinal:
Axı, dünya
fırlanır
Vaxtın dəyirmanında daş əridi,
qum oldu,
Tarixə atdığıımız qayıtdı, lüzum
oldu.
Dünənin həqiqəti bu gün tərs yozum oldu,
Niyə də yozulmasın, axı, dünya fırlanır.
Çox ovlaqlar içində çox
ovları ovladım,
Aşıb-daşan arzumu mən artıq cilovladım.
Mən atamı ötmüşəm, məni ötür
övladım,
Bu, belə də olmalı, axı, dünya fırlanır.
Dünən düz sandığımı bu gün əyri
sanıram.
Bəzən olur, özümdən özüm
oğurlanıram.
Hər il başqa arzunun başına fırlanıram,
Niyə də fırlanmayım, axı, dünya
fırlanır...
Çox əyilən görmüşəm,
əyilməyən başları.
Sular duruldu, gördük dibindəki daşları
Ünvanmı dəyişdi dünənin alqışları;
Niyə də dəyişməsin, axı, dünya
fırlanır...
Necə dönür bu dövran, necə
dönür bu gərdiş,
Tazılarm üstünə dovşanlar da gülərmiş.
Dünya bina olandan hər şey dəyişilərmiş,
Dəyişməsin neyləsin, axı, dünya
fırlanır.
Əbədini dünyada mən əbədi sanmadım,
Bir atəşə tutuşdum, min atəşə yanmadım,
Bütlər gəldi və getdi, birinə inanmadım
Niyə inanmalıyam, axı, dünya fırlanır.
Fırlandıqca bu dünya, yox da
dönüb var olur,
Quruyan çeşmələrdən sular yenə car olur.
Bu dünyanın xeyri də, şəri də təkrar olur,
Niyə təkrar olmasın? Axı, dünya fırlanır.
Min-min illər bu dünya beləcə
fırlansa da,
Bir yuvanın bülbülü min budağa qonsa da,
Aylar, illər, fəsillər bir-birini dansa da,
Dəyişməzdir əqidəm, çox da dünya
fırlanır,
Nə qədər istəyirsə, min o qədər
fırlana,
Qarşıma gah şər çıxa, gah xeyir
dığırlana.
Çərxi-fələk istəyir lap dolana tərsinə,
Əqidəmi heç nəyə dəyişmərəm mən
yenə
Poetik
tərcüməsi:
Bakhtiyar
Vahabzade
Doesn’t the World Go Round
Crushed
in the mill of time stone turned to sand
What
we abandoned to history we need now.
Yesterday’s
truth has turned into its opposite,
Why
not, doesn’t the world go round?
All
through the forest I kept on hunting
Dreams
welled up in me and grew calm
I
have outpaced my father as my son will me
It
must be so, doesn’t the world go round ?
What
I thought yesterday is wrong today
Sometimes
I used to steal my self from myself
Every
year I chase around a different dream.
Why
not, doesn’t the world go round ?
I have seen
many proud heads bow down,
When the water cleared we could see the stones
beneath
Yesterday’s
applause changed my standing
Why
not, doesn’t the world go round ?
See
, how times change, how people change,
Rabbits
could laugh at dogs,
Everything
has changed since the world began,
It
has to, doesn’t the world go round?
I have never known an eternal thing,
I caught fire from a single source,
Idols
came and went, others worshipped, I believed none,
Why
should I, doesn’t the world go round ?
As
this world goes round we have what once
we could not
The dry springs once again bubble and flow.
Evil
and good replace one another,
Why not, doesn’t the world go round?
Should
this world go round and round thousands years
Should
a nightingale nest on thousands boughs
Should
months, years, seasons deny the one that went before
I
am unchanged, though the world goes round.
Should
the world go round and round
Should
I meet either evil or good
Should
everything go round in reverse direction
I
am unchanged, the same forever.
Orijinal:
İnsan-göydə ay
kimidir...
Çəmənlikdə
gül-çiçəyin
Sağ-solunda ələfi var.
Dünyada hər bədbəxtliyin
Həm zərəri, həm nəfi var.
Vaxt hakimlər hakimidir,
Həyat, varkən yox kimidir.
Yaydan çıxan ox kimidir,
Hər ömrün öz hədəfi var.
Ürəkdədir sözün
kökü,
Ayıra bil tükdən tükü,
Çox ağırdır amal yükü,
Çəkə bilsən şərəfi var.
Ürək fikrin tilsimidir,
Hər qatı bir lay kimidir.
İnsan - göydə Ay kimidir,
Görünməyən tərəfi var.
Poetik
tərcüməsi:
Man
as the Moon in the Sky
By B. Vahabzade
Flowers
in the valley
Grow
up among the weeds and thorns
Every
unhappiness in the world
Does both good and
harm.
Time is the judge of judges
Life continues until it ends
Every life has its own target
Like an arrow released
from the bow
As hard as to distinguish one hair from
the next
It is to know
words whose roots are hidden in the
heart
Such wisdom is heavy
If you carry it, the honor is great.
Obscured in
mystery
The heart conceals thoughts
Each chamber has its secret
A man is like
the Moon in the sky
One side always invisible.
Orijinal:
Mahir Qarayev
SON NÖQTƏ
Hər şey hədərmiş…
Bu gün də, bu həftə
də,
bu şeirin
sonluğuna
bir azdan
qoyacağım nöqtə də…
Ən qısa şeir
də,
ən uzun nəsr də,
ən yorucu şəhər
də,
ən üzücü
fəsil də bitərmiş.
Gedənlər bir daha
gəlməzmiş demə,
gələnlər gedərmiş
-
hər şey hədərmiş.
Yetərmiş,
gec-tez sona yetərmiş
min birinci gecə də,
min ikinci küçə
də.
Sevgi dedikləri
bir qara həvəsmiş,
bir qara qanmış;
Ömür dedikləri
bir quru nəfəsmiş,
bir quru canmış
o da buracanmış,
bura qədərmiş
-
hər şey hədərmiş.
İtərmiş
hər şeyin mənası,
Kədərmiş -
əvvəli,
sonrası.
Günü günə
calasan da
gün çatmayan
ötən günlər,
əl çatmayan,
ün yetməyən
bütün aylar,
bütün illər
unudulub gedərmiş
-
hər şey hədərmiş.
Hər şey alın
yazısı,
hər şey qədərmiş
-
keçdiyin yol
seçdiyin yol
deyilmiş,
seçdiyin yol
keçdiyindən betərmiş…
Hədər olmayan
yalnız bircə
sözdü, bircə sətirdi -
o da nə
yazılmış, oxunmuş nə də;
Qalan hər şey hədərdi
-
son nöqtənin
önündəki bu misra,
bu misranın sonundakı
nöqtə də…
The Last Full Stop
By Mahir Garayev
All seem useless…
Today, this week too,
And the dot
That I will put at the end
of this poem.
The shortest poem,
The longest piece of prose
The most tiring morning
The most wearing season
Will have an end.
They come and they go
Those who go, will never
return,
All seem useless.
Early or late
The thousand and first night
And thousand and second
street
Will come to an end
What is called love is just
inclination
Black blood,
What is called life is just
breath in
body
Everything ends here
All seem useless.
Everything will lose its
meaning
Everything will begin and
end
In grief and in sorrow
Even if you tie days to days
All days, all months, all
years
They cannot be reached
Will be forgotten one day
All seem useless.
Everything is written on you
forehead,
There is nothing but luck
The way you went was not the
one
you chose.
The way you chose was worse.
All seem useless…
Only an unwritten word
Only an unwritten line seem
useful.
The rest is useless-
The line before the final
full stop
And the full stop after this
line.
Orijinal:
Zəlimxan Yaqub
O
həyatı sevirdi
Kəskin zəka, iti
göz,
ayıq baş, aydın
fikir,
Siyasət dünyasında
sağlam toxumlar
əkir:
Baxışlarda sual var,
Alimdi, yoxsa rəssam,
şairdi, yoxsa memar?
Memar ilə
danışır
kərpiclə daş
dilində,
Heykəl ilə
danışır
heykəltəraş
dilində
Nəğməni
dilləndirir
şux
nəğməkar dilində,
Zirvəylə qar
dilində,
budaqla bar dilində.
Muğamlara baş vurur,
görəndə
xanəndəni,
Allah belə yaradır
çox sevdiyi
bəndəni.
Açılardı
dilində
elmin dərin qatları,
Göylərə baş
vurardı
fikrinin qanadları.
Torpaqla danışardı
sarı sünbül
dilində,
Çəmənlə
danışardı
çiçəklə gül dilində,
İnsanla
danışardı
sevən könül
dilində,
Allahı – qurmaq eşqi,
tanrısı –
zəhmət idi,
Təpədən
dırnağadək
sevgi, məhəbbət
idi.
Yaratdıqca hər
anı,
hər saatı sevirdi,
Həyat onu sevirdi,
o, həyatı sevirdi.
Tanrı ona verəndə
odlu nəfəs də
verdi,
Sarayları titrədən
gur, məğrur səs
də verdi.
Qanadlanan bir ilham,
coşan həvəs
də verdi,
Qılıncdan kəskin
olan
ən iti söz də
verdi,
Yüz il, min il sonranı
görməyə
göz də verdi.
Baxışına
qəzəbdən
çaxan
şimşək də verdi,
Dünyanı dünya
boyda
duyan ürək də
verdi,
Həyatın
yaddaşından
silinməz iz də
verdi,
Qatlanmaz bir bilək də,
bükülməz diz
də verdi.
Xırda fikirlərə
yad,
Böyük işlərə
ustad,
ulu niyyət verdi.
Oddan-sudan qorxmayan
bir qətiyyət də
verdi.
“Yarat!” dedi,
“Yaz!” dedi,
“Ucalt!” dedi,
“Qur!” dedi,
Hər işinə ilahi
ürəkdən
uğur dedi.
Susmaq, durmaq, dayanmaq
varlığına yad
oldu,
Ən müqəddəs
duyğular
ona qol-qanad oldu.
Bir yurdu-yuvanı yox,
Bir ovuc havanı yox,
Yeri, göyü,
varlığı
kainatı sevirdi,
o. həyatı sevirdi.
Bir
ömürdə bu insan
görün
nələr yaratdı,
Həqiqətə
sığmayan,
əfsanələr
yaratdı,
Bulaq çəkdi
“İç!” dedi,
Körpü saldı “Keç!” dedi,
Qanad verdi “Uç!” dedi.
“Mən çəkdiyim
bulaqdan
içməyi bacarmasan,
Mən saldığım
körpüdən
keçməyi
bacarmasan,
Mən verdiyim qanadla
uçmağı
bacarmasan,
Daha məndən incimə
özündədi
suç”, dedi.
Tanrı kimi tapındı
mənalı
ömürlərə,
Mənasız
keçən ömrə
yalan dedi, puç, dedi.
Ağac əkdi
barını
şirin-şirin
dər, dedi,
Şəhər saldı,
bu işdə
gücünü
göstər, dedi,
Sinəsi sipər oldu,
kirpiyi çəpər
oldu,
Qanında qeyrət,
hünər,
canında təpər
oldu.
Yer üzündə
şöhrəti
o qədər
yüksəldi ki,
Göy üzündə
mələklər
alnından öpər
oldu.
Torpağın
qucağında
qurmağı,
yaratmağı,
Göylərdə yeddi
rəngi,
yeddi qatı sevirdi.
Həyat onu sevirdi,
O, həyatı sevirdi.
İngiliscə
tərcüməsi:
He Loved
this Life
This smart man of common sense,
With sharp
eyes, clear mind
Planted healthy seeds
in the world of politics:
A question is hidden
on all faces:
Is he a scholar, artist
or sculptor?
Speaking to the architect
the language of stone and brick he
uses.
In the presence of the sculptor
he speaks the language of sculpture.
He sings songs
with the tongues of famous singers.
On the highest peaks
he is snow.
As fruit, he knows the
language of trees
Among the national singers, he is
In the lap of sweet mughams.
This is how God creates
A human being that He loves
most.
He knew too well
All branches of science.
His thoughts had wings
And he flew on them,
Gave no place for silence.
He talked to the ground
With the language of the Yellow
Spike,
The language of flowers in the
valleys
Talking to men
his loving soul spoke sweetly.
His main dream
was to build and create
In labour his spirit relaxed
He prized every moment of his life
As he loved this life, so did this
life love him.
God created him unique
Huge palaces were shaken by his
voice when he spoke.
His spirit bubbling,
his wishes knew no bounds.
The words he said
cut sharper than a sword.
He could foresee
the things to be
one hundred years later.
Like lightning, his looks
Against his enemies flashed with
anger.
His heart was as big as the whole
world,
Felt the sorrow of all Mankind
in a word.
God placed him in eternal memory,
With his physical strength
and moral victory.
He stood apart from trifles,
Led mighty works,
Never was afraid of fire, or water.
That was challenge
Of his Creator:
Write
Create
Rise
God blessed him,
And he
presented surprise.
He never kept silence,
He never stood apart
From where all labyrinths start.
With his fresh, holy dreams
He was lucky, gained success.
He loved not only the land of his
own,
Not only fresh air around him
He loved the whole Earth,
the whole sky
The whole universe.
He loved this life, so did this
life love him.
See, what a human being created
within a life,
A life mostly legend
Making a spring, he invited
his nation
to drink from it on their
humid days,
Building an enormous
bridge
He encouraged them
to go ahead on smooth ways
Giving wings to his people,
he urged them to fly.
“You should drink
from the spring I made,
You should cross
the bridge I built
You should fly
with
the wings I gave you,
Don’t blame me if you can’t,
It is your responsibility,”
were his words.
He highly
relied on meaningful lives
He ignored the lives
that lived in vain
He planted a tree for his nation
to taste its fruit.
He built cities for them to
raise their mood.
His breast defended his nation
as a fortification.
Eyelashes protected his land
like hedge.
He had courage in his blood
and strength in his body
The Earth honoured him so much
That angels had to kiss him
on his forehead in the Sky.
He loved to build, create
in
the arms of land on the Earth.
He loved seven colours,
seven layers on the Sky
He loved this life, so did this life
love him.
Ramiz Rövşən
Həvəsim yoxdur
Qanadım
var, göyüm var
Quşam
qəfəsim yoxdu.
Uçmağa
hər şeyim var,
Təkcə
həvəsim yoxdu.
Yol
getməyə yolum var,
Qulluğum
var, qulum var,
Xərcləməyə
pulum var,
Təkcə
həvəsim yoxdu.
Nə
dərd var, nə əzab var,
Nə
hirs var, nə qəzəb var,
Ölməyə
yüz səbəb var,
Təkcə
həvəsim yoxdu.
İngliscə
tərcüməsi:
I
have my wings and the sky.
I
have no cage, and like a bird
Owning
everything to fly,
Lack
only desire and interest.
I
have found my way to go,
And
can serve and be served.
I
have money to spend though
Lack
only desire and interest.
I
have no sorrow, no grief,
Neither
anger nor wrath;
With
so many reasons to live no more,
I
lack only desire and interest.
Ramiz Rövşən
Orijinal:
MƏN
DURMUŞAM YERİMDƏ
Hamı mənə
sarı gəlir,
Mən durmuşam
yerimdə.
Yol getməyə
yolu gəlir,
Mən durmuşam
yerimdə.
Göydən məni
görür Allah,
Darıxıb
ölür Allah.
Mənə sarı
gəlir Allah,
Mən durmuşam
yerimdə.
Uzaqdan bir adam gəlir,
Məni ağladan gəlir,
Yolumu bağladan gəlir,
Mən durmuşam
yerimdə.
Bu nə səsdi, bu nə
əzan?!
Xəbər gəlir
ölümdən.
Yer axtarma, qəbirqazan,
Mən durmuşam
yerimdə…
İngiliscə tərcüməsi:
I stand still in my
space
All move towards me
I stand still in my space.
Everyone else keeps going
way
I stand still in my space.
From the sky Allah sees me
From the sky Allah misses
me,
From the sky Allah comes to
me
I stand still in my space.
A man is coming from far
away
He will make me cry
He will block my way
I stand still in my space.
What noise is this, why this
azan
Is there news of my death?
Gravedigger, I need no other space ,
I still stand on my own
space.
Orijinal:
Ramiz Rövşən
Şirin-şirin
yuxudayıq
Şirin-şirin
yuxudaydıq,
Bir zalım oyatdı
oyatdı bizi.
Anaların
qucağından
Bu dünyaya atdı
bizi.
Düşdük
yolların ağına,
Baxtımızın
sorağına,
Qatdı bizi
qabağına,
Əlində
oynatdı bizi.
Biz ki, yol nədi bilməzdik,
Biz ki, öl nədi
bilməzdik.
Bilsək, dünyaya gəlməzdik,
Analar aldatdı bizi…
İngiliscə
tərcüməsi:
We
were in a Sweet Dream
We were in a sweet dream,
When a cruel man woke us.
Taking us from our mother’s breast
And throwing us into the world.
We took the easiest route
Trying our luck
Which then pulled us along
And then dropped us where we were
We didn't know which way to head
We never knew about death
Had we known, we wouldn't have been born
Of mothers who deceived us…
Əli Kərim(1931-1969)
Daş
Yarıçılpaq,
Qədim insan
Düşməninə
bir daş atdı,
Qana batdı.
Daş düşmədi
amma yerə,
Uçub getdi
üfüqlərdən üfüqlərə.
Deməyin ki, daş
yox oldu,
Daş çevrilib bir
ox oldu.
Oldu qılınc,
güllə, mərmi,
Dayanmadı fikir kimi.
Atom oldu,
Meredianı
qırıq-qırıq,
Arzuları zərrə-zərrə,
Okeanı para-para
Edib keçdi…
Həmin o daş
İndi yenə
dayanmayır,
uçur hara?
O, neytron, elektron -
Dönüb nələr,
nələr olur,
Alov olur, ölüm
olur, zəhər olur.
Ey həməsrim,
Həqiqətin qan
qardaşı,
Dayandırmaq
olmazmı, de,
Yarıçılpaq,
yarıvəhşi
Qədim insan
atan daşı?!
İngiliscəsi:
Stone
by Ali Karim
Half-naked,
Primitive man
Cast a stone at his foe,
Shed blood.
But the stone
Didn't fall to the ground,
It kept flying,
From horizon to horizon.
Don't say that the stone
disappeared.
That stone transformed into an arrow,
And then a sword,
A bullet,
A missile.
It did not stop as we thought.
It transformed into an atom.
Piercing the summit
And wishes
And the ocean,
It sped away...
Nor has that very stone
Stopped even now,
It still shoots through the air, but where?
It becomes neutron,
Electron-
A lot of this, a lot of that.
Transforming into fire.
Death.
Poison.
You, my contemporary,
You, brother of Truth,
Tell me, can't that stone be stopped,
That the half-naked,
Half-savage,
Primitive man
Cast so long ago?
(Tərcüməçi
Aynura Hajiyeva)
The Stone
By Ali
Karim
A half-naked,
Prehistoric man
Threw a stone at his enemy,
And put his hand in the blood,
But the stone did not fall;
It flew beyond the horizon.
Don’t think it disappeared,
It turned into an arrow
A sword, a bullet, a missile.
Like a thought it never stopped,
But turned into a bomb,
Subdividing the globe into plots,
Dreams into fragments,
Oceans into puddles.
Still the stone continued.
The stone never stops.
Where does it go?
It turns into an atom bomb.
What else?
Fire, death and poison.
You, a man of my century,
You, a true blood brother,
Why can’t you stop
A stone
Thrown by
A half-naked,
Half-wild,
Prehistoric man?!
Orijinal:
Dahilik və cahillik
R. Rza
O
eşitmişdi ki, dahilər
Yuxusuz
qalır gecələr.
Bəzən
O
qədər fikrə dalırlar ki,
ətrafdakıları
görmür,
səslərini
eşitmirlər.
Düşündü:
Bu
çətin şeydir məgər!
Üç
gün,
Üç
gecə
Dilinə
bir şey vurmadı,
Çağırana
səs vermədi.
Gözü
yumulu gəzdi və...
Xəstələndi!
Həkimlər
təyin edə bilmədi
Bu
nə mərəzdi.
Yatmadı,
Eşitmədi,
Görmədi,
Bir söz
Şəhid
elədi özünü
Dahilik
yolunda.
Ancaq
heç kəs
Bir
dahilik görmədi
Kişinin
oğlunda.
Anası
halına yanmadı onun,
Bir
ah çəkdi dedi: bala!
İnsan
üçün məziyyət
Həm
yaxşı işləmək,
Həm
də yaxşı yatmaq,
Yaxşı
eşitmək,
Yaxşı
görməkdir.
Dahilərə
də bunlar gərəkdir.
Dahi
bəzən yatmırsa gecələr,
Çalışır,
yaradır.
Nə
bilirsən, ay bala,
Bəlkə
gündüzlər yatır.
İngiliscə
tərcüməsi:
Genius
and ignorant
By Rasul Rza
He heard the geniuses
Not sleep night after night
Sometimes
They are in
the deep in thought
And do
not perceive the people around them
Don’t
hear a sound.
He thought:
Is it
difficult to be genius?
For three
days and three nights
He didn't eat a thing
Didn't respond when called
He
walked with his eyes closed
Until, finally, he fell ill.
The
doctors couldn’t diagnose
What disease afflicted him
He didn’t sleep,
He heard
nothing.
He didn’t see a thing
In a word,
On the path to martyrdom
For greatness.
But
no one could see brilliance
In his deeds.
His mother
wept.
She sighed:
dear son,
For a
man the best thing
Is to work well
To sleep well
To see well.
They work and create.
For
greatness, don’t yell
If
geniuses don’t sleep at night,
For their
sleepless nights they
Can rest all day
Britaniya poeziyasından Azərbaycan
türkcəsinə edilmiş tərcümə nümunələri
Orijinal:
Come
live with me, and be my love,
And
we will all the pleasures prove
That
hills and valleys, dales and fields,
And all the craggy mountains yields.
Sətri
tərcüməsi:
Gəl mənimlə yaşa, sevgilim ol,
Və biz bütün əyləncələrin dadını
dadaq.
Təpələri, dərələri, nərgizləri,
çölləri,
Və bütün daşlı-kəsəkli
dağları görək.
Poetik
tərcüməsi:
Gəl
yaşa mənimlə, məhəbbətim ol,
Dadaq
bu dünyada hər cür nəşəni.
Gəzək
çol-çəməni, həmsöhbətim ol,
Sıldırım
qayalı dağı, meşəni.
Orijinal:
And
we will sit upon the rocks,
Seeing
the shepherd feed their flocks,
By
shallow rivers, to whose falls
Melodious
birds sing madrigals.
Sətri
tərcüməsi:
Biz qayaların üstündə oturaq,
Çobanın sürüsünü
otardığına baxaq.
Dayaz dağ çaylarının şəlaləsinin
yanında
Nəğməkar quşların oxuduqları
mahnıya qulaq asaq.
Poetik
tərcüməsi:
Mənimlə
qayanın üstə oturub
Gör
çoban sürünü otarır necə.
Quşlar
şəlalənin önündə durub
Şirin
nəğmə deyir ona gizlicə.
Orijinal:
And
I will make thee beds of roses,
And
a thousand fragrant posies,
A
cap of flowers and a kirtle
Embroidered
all with leaves of myrtle;
Sətri
tərcüməsi:
Və mən sənin şərəfinə qızılgül
ləkləri,
Və min ətirli çələng düzəldərəm,
ən gözəl güllərdən və onların
yarpaqlarından
sənə paltar və
papaq toxuyaram.
Poetik
tərcüməsi:
Sevgimiz şəninə salım gül bağı,
Ətirli güllərdən çələng düzəldim.
Toxuyub güllərdən paltar, papağı,
Gözəl sevgilimə ərmağan edim
Orijinal:
A
gown made of the finest wool,
Which
from our pretty lambs we pull;
Fair
lined slippers for the cold,
With
buckles of the purest gold;
Sətri tərcüməsi:
Gözəl quzularımızdan
qırxdığımız
ən gözəl yundan libas düzəldərəm;
Soyuq hava üçün
qızılı düymələri olan
zolaqlı başmaq
düzəldərəm
Poetik
tərcüməsi:
Məni əyləndirər quzu yunundan
Çöhrənə yaraşan libas toxumaq,
Dağlarda soyuqda
üşüyən zaman
Tikərəm mən sənə qızılı başmaq.
Orijinal:
A
belt of straw and ivy buds,
With
coral clasps and amber studs;
And
if these pleasures may thee move,
Come
live with me, and be my love.
Sətri
tərcüməsi:
Tumurcuqlardan bəzəkli daşlarla bəzədilmiş
sarı rəngli kəmər və
Çöl daşları ilə naxışlanmış daş-qaş düzəldim;
Və bütün bu əyləncələr səni təsirləndirsə
Gəl yaşa mənimlə və mənim sevgilim ol.
Poetik
tərcüməsi:
Otlarla daşlardan toxuyum
kəmər,
Bər-bəzək
düzəldim daşla naxışlı.
Səni bu əyləncə güldürsə əgər,
Gəl,
ol sevgilim, ceyran baxışlım.
Orijinal:
The
shepherd swains shall dance and sing
For
thy delight each may morning;
If
these delights thy mind may move,
Then
live with me, and be my love.
Sətri
tərcüməsi:
Sənin heyranın olan bu çoban rəqs edib oxuyacaq
Hər may səhəri səni əyləndirmək
üçün;
Əgər bu əyləncələr səni həyəcanlandırsa,
Onda gəl mənimlə yaşa, məhəbbətim
ol,
Poetik
tərcüməsi:
Sənə
ürəyində şirin arzular,
Çoban
şənlik etsin, açsın qanad-qol.
Könlünü
xoş edib açırsa bunlar,
Gəl
yaşa mənimlə, məhəbbətim ol.
Walter Raleigh
The Nymph’s Reply to the Shepherd
Orijinal:
If all the world and love were young,
And truth in every shepherd’s tongue,
These pretty pleasures might me move
To live with thee and thy love.
Sətri tərcüməsi:
Gözəl qızın
çobana cavabı
Əgər bütün dünya və məhəbbət
gəncləşərsə,
Və çobanın dilindən çıxan kəlmələr
həqiqət olsa,
Bu gözəl əyləncələr məni cəlb
edərdi
Səninlə yaşayıb sənin məhəbbətin
olmaq üçün.
Sevgimiz, dünyamız cavanlaşarsa,
Çoban, sözlərində həqiqət varsa,
Titrədər qəlbimi bu gözəl
çağlar,
Səninlə yaşamaq, sevilmək olar
Orijinal:
Time drives the flocks from field to fold,
When rivers rage and rocks grow cold,
and Philomel becometh dumb,
the rest complains of cares to come.
Sətri tərcüməsi:
Zamanla sürülər çöllərdən
çəkilər,
Çaylar kükrəyəndə, qayalar soyuyanda
Və bülbüllər susanda,
Və qalanlar isə qayğılardan şikayətlənəndə.
Poetik tərcüməsi:
Dağılar sürülər keçdikcə zaman,
Çaylar qəzəblənər, qaya buz olar.
Bülbüllər lal olar, söküləndə dan,
Təbiət yorulub yuxuya qalar.
Orijinal:
The flowers do fade, and wanton fields
To wayward winter reckoning yields:
A honey tongue, a heart of gall,
Is fancy’s spring, but sorrow’s fall.
Sətri tərcüməsi:
Çiçəklər solar və bəzəkli
çöllər
Qışın dəyişməz qanunlarına boyun əyər.
Şirin dil, ürəkdə
nisgil
Xəyalın baharı, kədərin isə nisgilidir.
Poetik tərcüməsi:
Qış gələr, dediyin çiçəklər
solar,
Hamısı xoş xülya, xoş röya olar
Bal kimi kəlməyə, sözə gəlincə,
Adi bir təsəvvür, xoş bir düşüncə.
Orijinal:
Thy gowns, thy shoes, thy beds of roses,
Thy cap, thy kirtle, and thy posies
Soon break, soon wither, soon forgotten,
In folly, in reason rotten.
Sətri tərcüməsi:
Sənin libasın,
ayaqqabıların, gül
çələngin,
Papağın, paltarın və güllərin
Tezliklə məhv olar, yaddan çıxar,
Heç bir məna, məzmun kəsb etməz.
Poetik tərcüməsi:
Libas, ayaqqabı güllər çələngi,
Cırılar, büzüşər, saralar rəngi.
Hamısı yox olar, bizə nə qalar?
Məhəbbət büdrəyər, xəyala dalar.
Orijinal:
Thy belt of straw and ivy buds,
Thy coral clasps and amber studs,
All these in me no means can move
To come to thee and be thy love.
Sətri tərcüməsi:
Tumurcuqlardan bəzəkli daşlarla bəzədilmiş
sarı rəngli kəmər və
Çöl daşları ilə
naxışlanmış axur;
Bunlar heç biri mənə təsir edib
Sənin yanına getməyə və sevgilin olmağa
göndərə bilməz.
Poetik tərcüməsi:
Otlardan kəmərin, çiçək çələngi,
Pəyədə axurun qızılı rəngi
Fəth edib qəlbimi güldürə bilməz,
Çobanın yanına göndərə bilməz.
Orijinal:
But could youth last and love still breed,
Has joy no date nor age no need,
Then these delights my mind might move,
To live with thee and be thy love.
Sətri tərcüməsi:
Ancaq gənclik davam etsə, məhəbbət
çiçəklənsə,
Sevincin nə yaşı, nə tarixi olmasa,
Onda bütün bu əyləncələr mənim
könlümü tərpədər,
Səninlə yaşamağa və sevgilin olmağa
göndərə bilər.
Poetik tərcüməsi:
Qoy gənclik çağlasın, sevgmiz coşsun,
Sevinc ömrümüzə daim qovuşsun.
Onda qəlbimizə istəklər dolar,
Səninlə yaşayıb, sevilmək olar.
Shall I compare thee to a summer’s day?
Thou art more lovely and more temperate;
Rough winds do shake the darling buds of May
And summer’s lease hath all too short a date;
Sətri tərcüməsi:
Uilyam Şekspir
Səni yay gününə bənzədimmi
mən?
Səni yay gününə bənzədimmi mən?
Sən daha sevimli, daha
dözümlüsən.
Sərt küləklər sevimli may
Tumurcuqlarını silkələyər
Və yay da qısa bir müddətə keçib
gedir;
Orijinal:
Sometime too hot the eye of heaven shines,
And often is his gold complexion dimmed;
And every fair from fair sometime declines,
By chance, or nature’s changing course, untrimm`d;
Sətri tərcüməsi:
Bəzən səmanın gözləri istidən
parlayır,
Və tez-tez rəngi qızılı rəngə
çalır;
Və bəzən də rəngi sarımtıl olur,
Təsadüfən, yaxud təbiətin qanunlarına əsasən
nizamsız olur.
Orijinal:
But thy eternal summer shall not fade;
Nor lose possession of that fair thou owest;
Nor shall Death brag thou wander`st in his shade,
When in eternal lines to time thou growest;
Sətri tərcüməsi:
Ancaq sənin daimi baharın heç zaman solmayacaq;
Nə sənin gözəlliyin keçməyəcək;
Nə ölüm səni məğrurluğunun
gölgəsi altına almayacaq.
Sənin ömür yollarında;
Orijinal:
So long as men can breathe, or eyes can see,
So long lives this, and this gives life to thee.
Sətri tərcüməsi:
Nə qədər ki, insanlar nəfəs alır,
gözlər görür,
Bu fikir yaşayır və bu da sənə həyat
verir.
Sonetin Azərbaycan türkcəsinə tərcümə edilmiş iki
varinatı:
Axı, necə yaya bənzədim
səni?
Ondan daha odlu, daha gözəlsən.
Tufan məhv eyləyir yazda gülşəni,
yaz da tez ötüşür ömürdən bilsən.
Bəzən göyün gözü odlanır,
yanır;
Bəzən də gizlənir duman içində.
Gözəllik də sona çatıb dayanır,-
Təbiət yox edir bir an içində.
Fəqət sənin yayın sovuşa bilməz,
Sənin gül hüsnünü tutmaz bu pərdə,-
Ölümün gölgəsi üstünə gəlməz
Mənim şeirlərim dil açan yerdə.
Neçə ki, həyat var, göz görür, inan,
Şeirimdə əbədi yaşayacaqsan.
(Tərcüməçi Sabir Mustafa)
Digər tərcümə variantı:
Səni yay gününə bənzədimmi mən?
Sən daha sevimli, daha incəsən.
Qönçə də inciyir köksünə əsən
Bu qısa ömürlü yay küləyindən.
Səmanın gözləri alovla dolur,
Qızılı çöhrəsi tutulur birdən.
Təbiət gah qəmgin, gah da şən olur,
Qızılı çöhrəsi tutulur birdən.
Sən solmaz bir çiçək, əbədi bahar,
Həmişə gözəllik libasındasan.
Nə gülər çöhrənə ölüm
gəc baxar,
Nə həyat eşqini söndürər zaman.
İnsan yaşadıqca, gəldikcə
bahar
əbədi sən varsan, saf məhəbbət var.
(Tərcüməçi Şəhla Nağıyeva)
William Blake
Human Abstract
Orijinal:
Pity would be no more,
If we did not make somebody Poor:
And Mercy no more could be,
If all were as happy as we.
Sətri tərcüməsi:
Təəssüf hissi heç olmazdı,
Əgər biz kimisə kasıb etməsəydik
Mərhəmət yaranmazdı,
Əgər hamı bizim kimi xoşbəxt olsaydı.
Poetik tərcüməsi:
Kasıblar olmasa dünyada əgər,
Təəssüf hissi də heç yaranmazdı.
Hamı doğulsaydı xoşbəxt, bəxtəvər
İndi nə mərhəmət, nə rəhm
vardı.
Orijinal:
And mutual fears brings peace,
Till the selfish loves increase:
Then cruelty knits a snare,
And spreads his baits with care.
Sətri tərcüməsi:
Bir-birindən qorxu hissi hamını dinc
yaşamağa səsləyir
Özünü sevmə hissi yaranana qədər.
Sonra qəddarlıq tələ toxuyur,
Və ehtiyatla əməllərini işə
keçirir.
Poetik tərcüməsi:
Qorxub bir-birindən verir əl-ələ
Sevgisi, məsləki saxta insanlar.
Sonra da qəddarlıq toxuyur tələ
Ovuna düşənlər dilini anlar.
Orijinal:
He sits down with holy fears,
And waters the ground with tears:
The Humilities takes its root
Underneath his foot.
Sətri tərcüməsi:
O müqəddəs qorxu içində oturur,
Və torpağı göz yaşları ilə
suvarır;
Ona tabe olanlar onun ayaqları altından su içir.
Poetik tərcüməsi:
Oturur qəddarlıq qorxu içində
Suvarır göz yaşı torpağı gündə.
Ehtiyac kök atır içir bu yaşdan
Boy atır böyüyür keçdikcə hər
an.
Orijinal:
Soon spreads the dismal shade
Of Mystery over his head:
And the Caterpillar and Fly
Feed on the Mystery.
Sətri tərcüməsi:
Tezliklə onun başının üstünü
Sirrin qaranlıq kölgəsi alır:
Və böcək, kəpənək
Bu sirlə qidalanacaq.
Poetik tərcüməsi:
Məkr bu an onun üstünü alır,
Tezliklə sehrinin toruna salır.
Ən adi varlıqlar – böcək, kəpənək
Bu sirli ağacdan meyvə yeyəcək.
Orijinal:
And it bear the fruit of Deceit,
Ruddy and sweet to eat:
And the Raven his nest has made
In its thickest shade.
Sətri tərcüməsi:
Və ondan meyvəsi
Yalan olan
Qırmızı və şirin yeməli alma
Yarandı
Qarğa alma ağacının ən qalın yerində
öz yuvasını qurdu.
Poetik tərcüməsi:
Bu bir ağac olur hiylə meyvəsi
Şirinliyi heyran edir hər kəsi.
Qarğa yuva qurur ən sıx yerində
Yeyir yaxşısını meyvələrin də.
Orijinal:
The Gods of the earth and sea,
Sought through Nature to find this Tree;
But their search was in vain:
There grows one in the Human Brain.
Sətri tərcüməsi:
Yer və Dəniz Allahı bu ağacı
Tapmaq üçün bütün Təbiətə
baş vurdu;
Ancaq onların axtarışı əbəs idi:
Çünki bu İnsan Beynində yetişən yeganə ağacdır.
cı
yerində öz
yuvasını qurdu.
olmur.na yükünə
müngilisdilli oxucuya bu y
Poetik tərcüməsi:
Torpaq, su Allahı gəzdi hər yanı
Gəzdi bu dünyada: bu ağac hanı?
Bilmədi, axtardı fəqət nahaqdan
İnsan beynindədir o Ağac bu an.
Percy Byshe Shelley
Love’s Phylosophy
Orijinal:
The fountain mingles with the river
And the rivers with the Ocean,
The winds of Heaven mix for ever
With a sweet emotion;
Sətri tərcüməsi:
Şəlalələr çayla qovuşur
Və çaylar okeana qovuşur,
Göylərin küləkləri əbədilik
Şirin bir hisslə bir-birinə qovuşur;
Poetik tərcüməsi:
Coşqun şəlalər
çaya qovuşur,
Özünə yurd salır
çay da dəryada.
Həzin meh sevinclə səmanı
qucur.
Məhəbbət nuruna bələnib
o da.
Orijinal:
Nothing in the world is single,
All things by a law divine.
In one sprit meet and mingle,
Why not I with thine?
Sətri tərcüməsi:
Dünyada heç nə tək deyil,
Butun hər şey ilahi bir qüvvə ilə
Bir ruhda görüşür və qovuşur,
Nə üçün mən səninlə deyiləm?
Poetik tərcüməsi:
Yalnız yaranmamış heç nə dünyada,
Ülvi qanunudur bu təbiətin.
Hər kəs həmdəminə qovuşan anda,
Niyə üzsün məni sənin həsrətin?
Orijinal:
See the mountains kiss high Heaven,
And the waves clasp one another;
Nor sister flower would be forgiven
If it disdained its brother.
Sətri tərcüməsi:
Bax, dağlar səmanı öpür,
Və dalğalar bir-birini qucaqlayır;
Heç bir gül qız
gül qardaşından uzağa getsə bağışlanmaz
Poetik tərcüməsi:
Göylər busə verir
şişuclu dağa,
Qolboyun olubdur mavi dalğalar.
O öz sirdaşından getsə
uzağa
Bulud öz qulunu necə
bağışlar?
Orijinal:
And the sunlight clasps the Earth,
And the moonbeams kiss the sea;
What is all this sweet work worth
If thou kiss not me?
Sətri tərcüməsi:
Günəş şəfəqləri Yeri yalayır,
Və Ayın şəfəqləri dənizi
öpür;
Bütün bu şirin işin dfəyəri nədir
əgər sən məni öpmürsənsə?
Poetik tərcüməsi:
Günəş şəfəqləri
yalayır yeri,
Dəniz də nazlanır ay
öpüşündən.
Mənimçün bunların
nədir dəyəri
Öpməsən bu anda əgər məni sən?
G. G. Bayron
“When We Two Parted”
Orijinal:
When we two parted
In silence and tears,
Half broken-hearted
To
sever for years,
Pale grew thy cheek and cold,
Colder thy kiss;
Truly that hour foretold
Sorrow to this.
Sətri tərcüməsi:
Sakitlik içində və göz yaşlarıyla,
Qarşıdakı illər ayrılığına
görə
Ikiyə
bölünmüş ürəklə
Biz ayrılanda
Yanaqların soyudu və ağardı,
Öpüşün soyudu;
Həmin an bu hicranın kədərini
əvvəlcədən verirdi.
Poetik tərcüməsi:
Sakitlik içində göz yaşlarıyla
Sınnmış bir
ürəklə biz ayrılanda.
Hicran da dondurdu buzu,
qarıyla
Solmuş yanağını sənin
bu anda.
Orijinal:
The dew of the morning
Sunk chill on my brow-
It felt like the warning
Oh what I feel now.
Sətri tərcüməsi:
Səhər şehi
Qaşlarımı nəmləndirdi-
Bu mənim indi hiss etdiklərimi
Göstərən xəbərdarlıq idi.
Poetik tərcüməsi:
Qondu qaşlarıma səhər
jaləsi,
Kirpiklər çırpıldı,
leysan ələndi.
Ayrılıq qorxusu, hicran naləsi
Hopdu
varlığıma, qəlbimə endi.
Orijinal:
Thy vows are all broken,
And light is thy fame;
I hear thy name spoken,
And share in its shame.
Sətri tərcüməsi:
Sən əhd-peymanı pozdun,
Sən yüngül şöhrət dalınca
qaçdın.
Sənin haqqında mənim yanımda
danışdılar,
Və mən xəcalətdən əridim.
Poetik tərcüməsi:
Pozdun ilqarını, pozdun əhdini,
Bu eşqi sən adi şöhrətmi sandın?
Adını kimsədən eşidən kimi
Xəcalət içində alışdım,
yandım.
Orijinal:
They name thee before me,
A knell to mine ear;
A shudder comes o`er me –
Why wert thou so dear?
Sətri tərcüməsi:
Mənim yanımda adını çəkdilər
Qulağıma matəm marşının səsi gəldi;
Məni titrəmə tutdu-
Nə üçün, əzizim, sən beləsən?
Poetik tərcüməsi:
Çəkdilər adını mənim yanımda,
Deşildi qulağım sanki neştərlə.
Dondu damarımda axan qanım da
Nədən amansızsan, de, nədən belə?
Orijinal:
They know not I knew thee,
Who knew thee too well: -
Long. Long shall I rue thee,
Too deeply to tell.
Sətri tərcüməsi:
Onlar bilmirlər ki, mən səni
tanıyırdım,
Özü də səni çox yaxşı
tanıyırdım:-
Uzun-uzun vaxt keçər səni kədərləndirərəm,
Sənə haqqında dərindən danışmaqla.
Poetik tərcüməsi:
Bilmirlər ürəkdən sevib əzəldən
Tanıyırdım səni varlığım kimi.
Vaxt gələr sənə də danışaram mən
Sənin həyatının hekayətini.
Orijinal:
In secret we met –
In silence I grieve,
That thy heart could forget,
Thy spirit deceive.
Sətri tərcüməsi:
Gizlicə, sakitlikdə biz görüşdük-
Mən kədərləndim.
Sənin ürəyin bunu unuda bilər,
Sənin ruhun səni aldadır.
Poetik tərcüməsi:
Sakitlik içində görüşdük o an,
Qəlbimdə köksünü ötürdü kədər.
Səni qarsıtmadı bu odlu hicran,
Sanmışdın bəlkə də bu eşqi hədər.
Orijinal:
If I should meet thee
After long years,
How should I greet thee?
With silence and tears.
Sətri tərcüməsi:
Əgər mən səninlə qarşılaşsam
Uzun illərdən sonra,
Mən səni necə salamlayım
Sakitlik içində göz yaşlarıyla?
Poetik tərcüməsi:
Ay keçər, il keçər əgər yenidən
Toqquşsa baxışın baxışlarımla.
Necə qarşılayım söylə səni mən
Ölü bir sükutla, göz
yaşlarımla.
Rudyard Kipling
IF ...
Orijinal:
If you can keep your head when all about you
Are losing theirs and blaming it on you,
If you can trust yourself when all men doubt you
But make allowance for their doubting too;
If you can wait and not be tired of waiting,
Or being lied about, don't deal in lies,
Or being hated, don't give way to hating,
And yet don't look too good, nor talk too wise;
If you can dream - and not make dreams your master;
If you can think - and not make thoughts your aim,
If you can meet with Triumph and Disaster
and treat two impostors just the same;
If you can fill the unforgiving minute
With sixty seconds' worth of distance run,
Yours is the Earth and everything that's in it,
And - which is more - you'll be a Man, my son!
Sətri
tərcüməsi:
Əgər hamı sənin haqqında səhv fikirdədirlərsə
Və buna görə də səni qınayırlarsa,
özündən çıxmasan,
Hamı sənə şübhə edirsə sən
özünə inansan,
Amma onların sənə şübhə etmələrinə
yol verirsənsə;
Əgər gözləməyi bacarırsansa və
gözləməkdən yorulmursansa,
Yaxud, sənə yalan danışırlarsa, sən yalan
demirsənsə
Yaxud sənə nifrət edirlərsə,
sən nifrət etmirsənsə,
Və çox yaxşı görünmürsənsə,
müdrik danışmırsansa
Əgər arzu edə bilirsənsə, arzulara qul
olmursansa,
Əgər fikirləşə bilirsənsə, amma
fikirlərə qərq olmursansa,
Xəşbəxtlik və bədbəxtliklə
üz-üzə gəlməyi bacarırsansa,
Və hər ikisinə
eyni cür yanaşırsansa,
Əgər bağışlanılmayan bir dəqiqəni
Altmış saniyə ərzində qaçıb
uzaqlaşmaqla yola verirsınsə,
Yer kürəsi və onun üstündəki hər
şey sənindir,
Və ondan da əhəmiyyətlisi odur ki, sən
insansan, oğlum!
Şəhla
Nağıyevanın tərcüməsi:
Günahkar sanılıb qınananda sən
Ağlını qoruyub saxlaya bilsən,
Hamı şübhə ilə baxsalar sənə
Özünə inanıb güvənsən yenə
Heç vaxt gözləməkdən sən usanmasan
Səni aldatsalar, deməsən yalan
Nifrət olunsan da, nifrət etməsən
Müdrik olduğunu şöhrət etməsən
Arzunla arzuya əsir olmasan
Fikir edib fikiri ötəri sansan
Səadət, fəlakət qoşa gedirsə
Acısı, şirini sənə birdisə,
Dözülməz anları unudursansa,
Qəlbini səbirlə ovudursansa
Bütün Yer kürəsi , səma sənindir,
Bil, oğlum, insansan, dünya sənindir.
Mərufə Mədətovanın
tərcüməsi:
Əgər sən başını dik tuta bilsən,
Özünə inamı yaşada bilsən,
Sənə şübhələrlə baxsa da hamı,
Bil yoxdur onların sənə inamı.
Bacar gözləməyi, yorulma bir an,
Qoy yalan desinlər, sən demə yalan.
Kimsəni əhv edib susmağı bacar,
Lovğa, təkəbbürlü olmağa nə var?
Nifrət etsələr də nə qədər sənə,
Nifrəti sən yaxın qoyma qəlbinə.
Arzuya qul olma, amma arzu et,
Düzgün düşünməyi eyləmə adət.
Qaytara bilməzsən ötən zamanı,
Ömründə mənalı yaşa hər anı.
Bu sözlərə əməl eyləsən, inan,
Onda səninkidir büsbütün cahan.
Dünyada
hər şeydən qiymətli olan,
Amerika ədəbiyyatından poetik
nümunələr və
onların Azərbaycan türkcəsinə
tərcüməsi
Edgar Allan Poe(1809-1849)
A Dream within a Dream
Orijinal:
Take this kiss upon the brow!
And, in parting from you now,
Thus much let me avow-
You are not wrong, who deem
That my days have been a dream;
Yet if hope has flown away
In a night or in a day,
In a vision or in none,
Is it therefore the less gone?
All that we see or seem
Is but a dream within a dream.
Sətri tərcüməsi:
Qaşlarından öpüşümü qəbul eylə,
Və bundan sonra səninlə ayrılırıq,
Qoy sənə etiraf edim ki,
Sən belə düşünməkdə haqlısan
Mənim keçirdiyim günlər röyaya
dönüb;
Umid sönübsə,
Gecə, ya gündüz,
Varlıqda, ya yoxluqda
Çoxu gedib, azı qalıb.
Bizim bütün gördüklərimiz, ya bizə
görnənlər
Yuxu içində yuxudur
Poetik tərcüməsi:
Əzizim, qoy öpüm mən qaşlarından
Səninlə ayrılıq dəmidir bu an.
Sən doğru söylədin, haqlısan inan
Qış çağı çəməndən
çiçək dərmişik,
Biz röya içində röya
görmüşük.
Ümidlər məhv olub uçub getsə də,
Gündüz işığında, zülmət gecədə
Var idi, yox idi, təsəvvür idi,
Nə fərqi, mənası yenə də birdi.
Bir sevda yaşayıb yelə vermişik,
Biz röya içində röya
görmüşük.
Orijinal:
I stand amid the roar
Of a surf-tormented shore,
And I told within my hand
Grains of the golden sand-
How few! yet how they creep
Trough my fingers to the deep,
While I weep-while I weep!
O God can I not grasp
Them with a tighter clasp?
O God! can I not save
One from the pitiless wave?
Is all that we see or seem
But a dream within a dream?
Sətri tərcüməsi:
Mən dalğaların qəzəblə
çırpındığl sahildə dayandım,
Mən ovcumun içindəki
Qum dənəcikləri ilə danışdım.
Necə az idi, necə onlar sürüşüb
Barmaqlarım arasından tökülərək dərinliyə
gedirdilər.
Mən hönkürərkən, mən hönkürərkən!
Allahım! Mən onları
Ovcumu sıxmaqla saxlaya bilmirəm.
Allahım! Qum dənəciklərinin birini də mən
rəhimsiz dalğalardan xilas edə bilmirəm.
Bizim bütün gördüklərimiz və bizə
görünənlər
Yalnız yuxu içində yuxu imiş?
Poetik tərcüməsi:
Fikirli, qayğılı dənizə girdim,
Qəzəblə kükrəyən dalğalar
gördüm.
Bir ovuc qızılı qumdan götürdüm,
Bərk sıxdım əlimi, fəqət nə
gördüm:
Əllərim açılır, qumlar
tökülür.
Dalğalar da mənə rişxəndlə
gülür
Çəkdiyim əzabı bir Allah bilir.
Büsbütün ovcumdan boşaldı qumlar
Allahın nə aciz bəndələri var.
Dalğa rəhmsizdir, üsyan qopardı
Qumu qismətimtək məndən apardı.
Bunlar olmayıbmı, xülya görmüşük?
Biz röya içində röya
görmüşük?
Edgar Allan Poe
Annabel Lee
Orijinal:
It is many and many a year ago,
In a kingdom by the sea,
That a maiden there lived whom you may know
By the name of Annabel Lee;
And this maiden she lived with no other thought
Than to love and be loved by me.
Sətri tərcüməsi:
Çox-çox illər bundan əvvəl,
Dəniz sahilindəki krallıqda,
Hər kəsin tanıya biləcəyi
Anabel Li adlı bir qız yaşayırdı;
Bu qızın başqa bir bir fikri yox idi
Sevib və mənim tərəfimdən sevilməkdən
başqa.
Poetik tərcüməsi:
Burda krallıqda vardı bir gözəl
Elə bir gözəl ki nazlı, qəmzəli,
Adını qoydular Anabel Li.
Mənə məftun olub aşiqlər kimi
Can atdı qazansın məhəbbətimi.
Orijinal:
I was a child and she was a child,
In this kingdom by the sea:
But we loved with a love that was more than love-
I and my Annabel Lee;
With a love that the winged seraphs of heaven
Coveted her and me.
Sətri tərcüməsi:
Mən uşaq idim və
o da uşaq idi,
Dəniz sahilindəki o krallıqda:
Ancaq biz adi bir sevgidən fərqli bir sevgi ilə
sevdik-Mən və Anabel Li;
Elə sevgilə ki, cənnətdəki
mələklər ona və mənə həsəd
apardılar.
Poetik tərcüməsi:
Dəniz sahilində o krallıqda
Uşaq xülyasıyla ömür sürərdik.
Günlərin bir günü mən düşdüm
oda
Anabellə sevgi bağına girdik.
Bu bağda hurilər, mələklər vardı
Onlar eşqimizə həsəd apardı.
Orijinal:
And this was the reason that, long ago,
In this kingdom by the sea,
A wind blew out of a cloud, chilling
My beautiful Annabel Lee;
So that her high-born kinsman came
And bore her away from me,
In this kingdom by the sea.
Sətri tərcüməsi:
Bunun səbəbi o idi ki, uzun illər əvvəl, dəniz
sahilindəki bu krallıqda,
Buludları yaran soyuq bir külək əsdi
Mənim gözəl Anabel Limin üzərinə;
Ona qohum olan mələklər gəldi, onu məndən
apardı,
Kəfənə bürümək üçün
Dəniz sahilində bu krallıqda.
Poetik tərcüməsi:
Fəqət bu səadət uzun sürmədi,
Sevgi baxçamıza sevinc girmədi.
Qopdu buludlardan bir dəli külək
Basdı Anabeli bağrına bərk-bərk
Aldı ağuşuna apardı onu,
Məndən birdəfəlik qopardı onu.
Büründü kəfənə çarəsiz o
da,
Dəniz sahilində bu krallıqda.
Original:
The angels, not half so happy in heaven,
Went envying her and me-
Yes!-that was the reason (as all men know,
In this kingdom by the sea)
That the wind came out of the cloud by night,
Chilling and killing my
Annabel Lee.
Sətri tərcüməsi:
Mələklər cənnətdə bizim xoşbəxtliyimizin
yarısı qədər xoşbəxt deyildilər.
Ona və mənə həsəd aparırdılar.
Bəli!- Səbəbi bu idi(bsütün adamlar bilirdilər dəni sahilində bu krallıqda)
Külək gecənin qoynunda buludlardan çıxaraq
Soyutdu və mənim Anabel limi öldürdü.
Poetik tərcüməsi:
Yenə xoşbəxt dedi bizə mələklr
Çünki sevgimizə yaraşmır kədər
Bəli, bu doğrudur hamı dinləsin,
Bu sevgi nəsibi olsun hər kəsin:
Qopdu dəli külək zulmət bir gecə
Məndən Anabeli aldı gizlicəö
Orrijinal:
But our love it was stronger by far than the love
Of those who were older than
we-
Of many far wiser than we-
And the angels in heaven above,
Nor the demons down under
the sea,
Can ever dissever my soul from the soul
Of the beautiful Annabel
Lee,
Sətri tərcüməsi:
Ancaq bizim sevgimiz bizdən yaşlıların, bizdən
çox müdriklərin
adi məhəbbətindən çox güclü idi.
Və cənnətdəki mələklər,
Dənizin dibindəki şeytanlar
Mənim qəlbimi gözəl Anabel linin qəlbindən
ayıra bilməz.
Poetik tərcüməsi:
Cahan belə sevgi heç görməmişdi
Sevgimiz dastan tək dillərə düşdü.
Nə yerdə müdriklər göydə mələklər,
Sevgi yaşamışdı bu eşqə bənzər
Nə dəniz dibində olan şeytanlar
Bizim sevgimizin dilini anlar.
Anabellə məni ayıra bilməz
Hicran da gücüylə öyünüb gülməz
Orijinal:
For the moon never beams, without bringing me the dreams
Of the beautiful Annabel
Lee;
And the stars never rise, but I feel the bright eyes
Of the beautiful Annabel Lee;
Sətri tərcüməsi:
O səbəbdən ki, Ay gözəl Anabel lini mənim
yuxuma gətirməsə işıq saçmaz;
Və ulduzlar heç zaman görünməz.
Ancaq mən Gözəl Anabel Linin parlaq gözlərini
görürəm.
Poetik tərcüməsi:
Anabel yuxuma gəlməsə əgər,
Ay da işıq saçmaz xəcalət çəkər.
Ulduzlar səmada olmasa nə qəm,
Onun gözlərindən nur alar aləm.
Məzarı üstündə bu sakit gecə
Mən onun ruhuyla asta, gizlicə
Söhbət eyləyirəm, kükrəyir dəniz,
Gözəl sevgilimlə
yanaşıyıq biz.
İstifadə
edilmiş ədəbiyyat
1) Azərbaycan
dilində
1.
Axundov Ağamusa. Şeir sənəti və dil. Bakı,
Yazıçı, 1980
2.
Arif M. Ədəbi-tənqidi məqalələr. Bakı, 1958
3.
Arnold Mətyü. “Həsrət” (tərcüməçi
Şəhla Nağıyeva).
Poetik tərcümələr, İ toplu, Xəzər
Universitəsi Nəşriyyatı. 2005
4. Cabbarlı Nərgiz. Yeni nəsil ədəbiyyatı.Bakı,
2006
5. Əliyeva Leyli. Füzuli və ingilis şərqünaslığı.
Bakı, “Ozan”, 1997.
6. Əsədullayev Seyfulla. Azərbaycan poeziyasında
sonet janrı, tarixi və nəzəriyyəsi. Bakı.
Mütərcim, 2002
7. Hacıyev Arif. Azərbaycan Renessansı və Nizami
Gəncəvi. (Məcmuə). Bakı, Elm, 1984
8. Hüseynov X.M. “Nizaminin ingilis əlaqələri”. “Elm
və həyat” jurnalı, 1983, N 6.,
9.
Xəlilli Ş. N. Gəncəvi və V. Şekspirin
lirikası əsasında.
10. İsaxanlı Hamlet. “Poetik tərcümə:
məhdud çərçivələr
içində xoş ahəng və gözəllik
axtarışı”, Poetik tərcümələr, I toplu, , Xəzər
Universitəsi Nəşriyyatı, 2005
11. Quliyev F. Nizami Gəncəvinin “Leyli və Məcnun”u
ingilis ədəbiyyatında. “Ədəbiyyat və incəsənət”,
20 iyul 1984.
12.
Qurbanov Şıxəli. XIX əsr rus-Azərbaycan ədəbi
əlaqələrinin yeni mərhələsi. Əsərləri.
III cild. Bakı. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı.
1969
13.
Məmmədov Cəlal. Bədii tərcüməyə
xüsusi diqqət!, “Ədəbiyyat və İncəsənət”
qəzeti, 29 yanvar 1966
14. Məmmədova Səyyarə. Füzulinin “Leyli və
Məcnun” poeması ingilis dilində. “Ədəbiyyat və
incəsənət” qəzeti, 22 yanvar 1972.
15.
Nağıyeva Ş. “Müasir Azərbaycan poeziyasının
ingilis dilinə tərcüməsində milli koloritin
saxlanması”. Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi
almaq üçün dissertasiya. Bakı, 1997
16. Poetik tərcümələr, I toplu,
, Xəzər Universitəsi Nəşriyyatı, 2005
17. Rəhimov İsmixan, Bayron və onun
Şərq poemaları.- C.Q. Bayron. Şərq poemaları.
Gavur, Abidos Gəlini, Korinfin mühasirəsi, Bakı: Azərbaycan
Uşaq və Gənclər Ədəbiyyatı Nəşriyyatı,
1959
18. Rəhimov İsmixan. Tərcüməçi
şəxsiyyəti (Hamletin monoloqunun Azərbaycan dilinə bir
neçə tərcümə variantı haqqında. Bax. www.translit.az).
19.
Rüstəmova Azadə. Klassik Azərbaycan poeziyasında qəzəl,
Bakı, Elm nəşriyyatı, 1990.
20. Rza Ə. Milli kolorit. Ədəbiyyat
və İncəsənət ¹ 5, 1967
21. Şahin Xəlilli. Klassik poeziya və ədəbi əlaqələr.
Bakı, 2003.
22. Şahin Xəlilli. Ədəbi əlaqələr
işığında. Bakı, 2002.
23.
Şekspir V. Hamlet (Tərcüməçi C. Cabbarlı).
Bakı, 1935
24.
Şekspir V. Hamletin monoloqu (Tərcüməçi
Şəhla Nağıyeva).
Poetik tərcümələr, İ toplu, Bakı, Xəzər
Universitəsi Nəşriyyatı, 2005
25.
Şekspir V. Seçilmiş əsərləri, İ cild (Tərcüməçi
S. Mustafa). Bakı, Öndər Nəşriyyatı, 2004
26.
Zaman Şamil. Bədii tərcümə haqqında mülahizələr.
“Sovet Naxçıvanı”, 16 fevral 1988
2) İngilis dilində
27. Alasgar, Ashug. “Mushgunaz.” Ashug
Alasgar: Poems, Epic Poems-Legends, Memoirs.
28.
Articles by Ketaki Kushari Dyson Presentation at the
29.
30. Azerbaijan International,
31.
Azerbaijanian İnetrantional 1999, Spring.
32. Azerbaijanian
Poetry,
33. Bakhtiyar Vahabzade.
Poems, Short Stories and a Play", edited by Hadi Sultan-Qurraie, and
translated by Talat Sait Halman.
34. Bery, Ashok. Cultural
Translations and Postcolonial Poetry.
35. Billuri H., “
36. Burton Raffel “The Art of Translating Poetry”. The Pennsylvania
State University Press. 1988.
37. Caneda-Cabrera, Teresa M. “The Untranslatability
of Modernism.” Modernism. Eds.
Astradur Eysteinsson, Vivian Liska, Anke (CON) Brouwers.
38.
Cassel’s Encyclopedia of Literature, vol I. London 1953.
39. Christiane Norde Text Analysis in Translation// Theory, methodology
and Didactic application of a Model for Translation- Oriented Text analysis,
Amsterdam- Atlanta: GA, 1991
40. Dryden, John. “On Translation.” Theories of Translation: An Anthology of
Essays from Dryden to Derrida. Eds.
Rainer Schulte and John Biguenet.
41. Edebiyat, A Journal of Middle Eastern
Literature, Pensylvania, USA. vol.1, number 2, 1976
42. Fierman, William.
“Kazakh Language and Prospects for its Role in Kazkh Groupness.” Ab Imperio, February 2005
43. Fizuli, Muhamed. “Gazal.” Edebiyat: A Journal of Middle
Eastern Literature. 1.2 (1976): 164.
44. Galperin I. R. Stylistics. Moscow, 1977
45. Hajiyeva, Aytan and Shahla Nagieva. “The
Socio-Linguistic Situation in
46. Harry Levin”s “The War of Words in English
Poetry Contexts of Critisizm” Harvard, 1957
47. Humbatova, Aynura. Personal interview by Alison
Mandaville. October 2007.
48. Katz, Lisa. “Views on Translation: In Favor of
Difference.” Poetry International Web. (November
2, 2003). http://international.poetryinternationalweb.org/piw_cms/cms/cms_module/index.php?obj_id=371. Accessed May 6, 2008.
49. King, Charles. The
Ghost of Freedom: A History of the
50. Kloepfer, Rolf. Poetics Today, 2:4 (1981).
51. Lewis, Bernard. Trans. “Mushganaz,” a poem by
Ashug Alasgar. Edebiyat: A Journal of
Middle Eastern Literature. 1.2 (1976): 164.
53. Neubert, Albrecht and Gregory M. Shreve. Translation as Text.
54. Nicolas Nicholay, “The Navigations, Peregrinations and Voyages
made into Turkey”. London 1585.
55. Nida E. A. Principles of translation as Exemplified by Bible Translating // In Book: on Translation, N. Y.
1966.
56. Poppe, Nicholas Jr. “Studies of Turkic Loan Words
in Russian.” Asiatische Forschungen.
34. Weisbaden, Otto Harrassowitz, 1971.
57. Raffel,
58.
Schleiermacher.“ Dinamik və
formal ekvivalentlik“ Schleiermacher, Friedrich (1813). "Über die verschiedenen Methoden
des Übersetzens". Reprinted as "On the Different Methods
of Translating" in: Venuti, Lawrence, editor (2002, 2nd edition 2004). The Translation
Studies Reader.
59. Schulte, Rainer and John Biguenet. Theories of Translation: An Anthology of
Essays from Dryden to Derrida.
60. Sultan-Qurraie, Hadi. Modern Azerbaijani Literature,
61. The Art of Poetry.
Art poâetique. Nicolas Boileau Despréaux, 1636-1711,
John Dryden, 1631-1700 translator Sir William Soames R.
Bentley and S. Magnes London 1683
62.
The Art of Translating Poetry
63. The Craft of Translation. Edited by John Biguenet and Rainer Schulte. The University of Chicago Press.
İntroduction. 1989
64. Vurghun, Samed. “Early you got so old, poet!”
Samed Vurghun: Selected
3) Rus dilində
65. Àìèí Àð-Ðåéõàíè. Èçáðàííàÿ
ïåðåâîä ñ àðàáñêîãî è àíãëèöñêîãî. Ëåíèíãðàä, «Õóäîæåñòâåííàÿ ëèòåðàòóðà», 1988
66. Àííà Àõìàòîâà. Ñî÷èíåíèÿ â äâóõ òîìàõ. Òîì
âòîðîé. Anna Axmatova. Soçineniya v dvux tomax, tom vtoroy,
«Õóäîæåñòâåííàÿ ëèòåðàòóðà», Moñêâà, 1986
67.
Âîïðîñû ÿçûêîçíàíèÿ. Ìîñêâà, N 4, 1970
68. Êðûìñêèé À. Èñòîðèÿ Òóðöèè è åå ëèòåðàòóðû, Ì., 1910
69. Ìàñòåðñòâî
ïåðåâîäà Ì.: 1963
70. Òèìîôååâ Ë.È.. Îñíîâû òåîðèè ëèòåðàòóðû. Ì.
71. Ýòêèíä Å.
Ã. Ïîåçèÿ è ïåðåâîä// Ìàñòåðñòâî ïåðåâîäà Ì.: Ë.: 1963
72. ßêîáñîí Ð. Î. «Î ëèíãâèñòè÷åñêèõ àñïåêòàõ
ïåðåâîäà». Ì. 1978
4)
İnternet resursları
73. http://edisonapenglish.freeservers.com/custom3.html
74.http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:Captcha/image&wpCaptchaId=2139062408)
75. https://twitter.com/bayati_az/status/8119329946079232
76. www.translit.az