Ə. B. Qubatov, N. A. Baxşıyeva
(Azərbaycan Dillər Universiteti)
Əsəd Bəyin “Mohammed” (“Son peyğəmbər”) əsərinin alman
dilindən tərcüməsində Şərq realilərinin verilməsi
Hər hansı xalqın dilində, bədii söz sərvətlərində işlənən, onun məişəti, milli
təsərrüfatı və s. ilə bağlı sözlər realilər anlamında başa düşülür. Realilər ən
çox bədii ədəbiyyatın tərcüməsi ilə yayılır, digər xalqların dilini
zənginləşdirir. Çünki ədəbiyyatın milliliyi və xəlqiliyini tamamlayan
vasitələrdən biri də realilərdir. (Xudiyev N. Tərcümə ədəbiyyatı və ədəbi
dilimiz. Bakı, 1991, s. 37)
Tərcümə olunan əsərlərdə işlənən realilərin əhəmiyyətini aşağıdakı kimi
qruplaşdırmaq olar:
a)
realilər
dilin leksik sistemində xüsusi yer tutur, tərcümə ədəbiyyatında işlənərək həmin
tərcümənin mənsub olduğu dilin lüğət tərkibini zənginləşdirir, inkişaf etdirir;
b)
realilər əsərin mənsub olduğu xalqın adət-ənənələri,
milli koloriti, geyim tərzi, dini mərasimləri və s. haqqında geniş məlumat verir;
c)
realilər əsərin mövzusunun bağlı olduğu dövr
haqqında, həmin dövrün tarixi xüsusiyyətləri, sosial-iqtisadi münasibətləri
haqqında oxucuda geniş təsəvvür yaradır.
Bədii ədəbiyyatın tərcüməsi ilə dilimizə çoxlu miqdarda realilər daxil olmuş və
artıq vətəndaşlıq hüququ qazanmışdır. Məsələn,
şlyapa, amazonka, maslenitsa, manej. Əgər
amazonka əvəzinə Azərbaycan
dilində “at minərkən geyilən uzun qadın paltarı” və yaxud
maslenitsa
əvəzinə “xristianlarda pəhriz bayramı” işlənsə, onda tərcümə olunan əsərin
dilində qeyri dəqiqlik, uzunçuluq, məzmunsuzluq yaranar.
Bu məqalədə biz adı çəkilən əsərin Azərbaycan dilinə tərcüməsində
Şərq realilərinin transformasiya üsullarını mümkün qədər dolğun, dilçilik elmi
baxımından düzgün şərh etməyə çalışacağıq.
Tərcümə əsərinin dilində işlənən realilər çox müxtəlif səpkidə, müxtəlif üsulla
verilir. Belə ki, realilərin dilin zənginləşməsindəki əvəzsiz rolunun
reallaşmasında bu qaydalara uyğun verilməsinin əhəmiyyəti böyükdür.
Realilərin bir qismi məxəz dildəki kimi saxlanılır, yəni tərcümədə dəyişikliyə
uğramır:
Wenn
die Sippe durch Wüste zieht, reitet der Sippenführer, der Scheich,
an ihrer Spitze (Mohammed, s. 16)
Tayfa səhrada dolaşarkən tayfa başçısı,
şeyx, onların önündə olur (“Son peyğəmbər”, s. 26)
Samums durchziehen das Land, heißer Wind durchweht die Wüste
(Mohammed, s. 11)
Ölkəni
səmum küləkləri dolaşır, isti
küləklər səhrada cövlan edir. (“Son peyğəmbər”, s. 21)
Yuxarıdakı nümunələrdə verilmiş şeyx, səmum
sözləri orijinalda olduğu kimi əksini tapmış, yəni tərcümə prosesində həmin
sözlərin əvəzinə yeni sözdüzəldilməsi məqsədəuyğun hesab edilməmişdir. Çünki
həmin sözlər sırf milli xarakterdə olub külək (səmum), tayfa başçısı (şeyx)
kimi anlayışları ifadə edir.
Bəzi hallarda realilər söz birləşməsi farmasında olur. Bu zaman söz
birləşməsinin tərəflərindən biri tərcümə edilir, lakin bütövlükdə realinin
məzmunu dəyişmir, yəni formaca əvəzlənmə semantik sahəyə təsir edə bilmir.
Məsələn:
Sonra
Qədr Gecəsi gəldi birdən-birə, gözlənilmədən, insanın ağlını çaşdıran
(Son Peyğəmbər, s. 83)
Dann
kam die Nacht Qadr –plötzlich, unerwartet, sinnverwirrend (Mohammed, s.
80)
Cümlədə
Qədr Gecəsi realisinin ikinci tərəfi tərcümə olunmuş, lakin məzmunu
saxlanmışdır.
Tərcümə ədəbiyyatı ilə dilimizə keçən realilərin ən mühüm xüsusiyyəti yazılı və
şifahi nitqdə özünəməxsus, daha çox milli predmet, hadisə və ya əlamət
bildirməsi ilə xarakterizə olunur. Belə bir prosesdə realilərin semantik cəhəti
öz təyin sahəsini reallaşdırır. Leksik məzmun isə onun dildə işlənmə tezliyini
(və yaxud ölçüsünü, dərəcəsini), fəal və qeyri-fəallığını özündə cəmləşdirir.
Realilərin quruluşu isə ən çox onların məzmunu ilə bağlıdır. Məzmun isə semantik
funksiyadır və bu funksiya da realinin strukturunu müəyyənləşdirir, onu
tamamlayır. Heç də təsadüfi deyilməmişdir ki, “... hər bir özünəxas məzmuna
malik dil vahidləri fikrin daxili formasını əmələ gətirir” (Verdiyeva L.,
Ağayeva F., Adilov M.. Dilçilik problemləri. Bakı, 1982, səh. 295)
Tərcümə ədəbiyyatı vasitəsilə dilimizə keçən realilər quruluşca çox zaman sabit
olur, yəni orijinaldakı kimi verilir. Bu zaman məzmunun da bütövlüyü, tamlığı
təmin olunur. Məsələn:
Bütün şəhərə, onun rifahına və var-dövlətinə daxil olan məsələlər üçün də “mala”
deyilən bir şura vardı (Son Peyğəmbər, s. 54)
Für Angelegenheiten, die die ganze Stadt, ihr Wohl und
ihren Reichtum angingen, gab es einen Rat, Mala genannt (Mohammed, s. 46)
O, özünü rəsul, Allahın elçisi yox,
nəbi,
oyadıcı peyğəmbər, yəni imanın yayıcısı sayırdı. (Son Peyğəmbər, s. 89)
Er hielt sich nur für einen Nabi, für einen
inspirierten Propheten, nicht aber für Rasul, den Stellvertreter Gottes,
den Verkündeter des neuen Glaubens (Mohammed, s. 89)
Misallarda mala,
nəbi, rəsul sözləri tərcümədə orijinaldakı sadə formasını tamamilə mühafizə
edib saxlamışdır. Burada məzmunca dəyişiklik yoxdur.
Bəzən tərcümə prosesində realilər formaca dəyişikliyə uğrayır. Bu, əlbəttə,
təsadüfən edilmir, realinin məzmununu saxlamaq üçün onun forması yeni sintaktik
şəraitə - Azərbaycan dilinin qrammatik təbiətinə uyğunlaşdırılaraq verilir.
Məsələn:
Qədr Gecəsı ramazana, orucluq və tövbə ayına düşür (Son Peyğəmbər, s. 45)
Die Nacht Qadr in den Monat Ramadan, in den
Monat des Fastens und der Büsse (Mohammed, s. 81)
Əsas təhlükə, başlıca düşmən İran idi, Persiya idi, şahənşahın, böyük
şahın, mömin, fars sasanilər sülaləsinin məmləkəti idi (Son Peyğəmbər, s. 45)
Die Hauptgefahr, der Hauptfeind war der Iran, war
Persien, das Land des Schachinschahs, des Grossschahs, der frommen persischen
Sassanidendynastie (Mohammed, s. 37)
Verilmiş cümlələrdə
ramazan, şahənşah
sözləri forma düzəldən şəkilçilərlə işlənib məzmun etibarilə sabitdir. Lakin
sözdəyişdirici şəkilçilər həmin realilərin məzmununa xidmət edir, pradiqmatik və
sintaqmatik əlaqə formalarını reallaşdırır, inkişaf etdirir.
Realilər eyni zamanda ümumi, əsas dil vahididir, müvafiq dil qanunlarına tabedir
və buna görə də linqvistikanın obyekti kimi təqdim olunur ( Влахов С.,
Флорин С. Непереводимое в переводе. М., 1986, s. 26)
Realilərin seçilməsi hər hansı bir xalqın milli koloritinin pozulmasından
qaçınılma ilə şərtlənir. (Роганова З. Е. Пособие по переводу с немецкого
на русский язык. М., 1961, s. 48 )
P. Kopanev, F. Beer və başqaları realiləri “ekvivalentsiz” leksikaya aid
edirlər.
“Ekvivalentsiz” leksikaya elə dil vahidləri daxildir ki, onların başqa dildə tam
ekvivalenti olmur. Buraya xüsusi, coğrafi adlar, təşkilat, qəzet, gəmi adları
daxil edilir. “Son Peyğəmbər”əsərində də belə sözlərə rast gəlinir:
Milyonlarla insan o vaxtdan İbrahim peyğəmbərin hərəkətlərini təkrarlayır
və Hicaz səhrasında xırda daşları “Üç Şeytan
Dağına”, arxasında əcinnələrin gizləndiyi qayalara atırlar. (Son Peyğəmbər, s. 51)
Millionen und aber Millionen Menschen wiederholten
seitdem die Geste Abrahams und warfen in der Wüste Higaz
kleine Steine auf die drei „Teufelssälen“, die Felsen, hinter denen sich die
Dämonen verbergen.(Mohammed, s.
43)
Am
Euphrat und Tigris standen zwei mächtige Reiche, Assyrien
und Babylon. .(Mohammed, s.
7)
Fərat və Dəclə sahillərində iki qüdrətli səltənət mövcud idi, Assuriya
və
Babilistan. (Son Peyğəmbər, s. 17)
Maddi
və mənəvi mədəniyyətin müxtəlif əşyalarını ifadə edən sözlər də realilər
cərgəsinə daxil edilir. Məsələn, milli geyimlər, aşıq yaradıcılığını
səciyyələndirən sözlər:
Allah ərəbə dörd ərmağan göndərib. Öncə sadə səhra çalmasını ki, o, ərəbə
tacdan da yaxşı yaraşır, sonra saraydan çox-çox rahat olan dəyəni... .
(Son Peyğəmbər, s. 34)
Vier Gnadengeschenke gab Gott dem Araber. Zuerst den
einfachen Wüstenturban, der ihm besser steht als seine Krone, dann das
Zelt, das bequemer ist als sein Palast.(Mohammed, s. 26)
Heç birini etmək istəmədikdə də qəmli bir
məhəbbət şeri, qəsidə qoşur.(Son Peyğəmbər, s. 28)
Will er beides vermeiden, so dichtet er eine Qasida,
ein trauriges Liebesgedicht. .(Mohammed, s.
18)
Reali məfhumu
ayrıca sözlərdən, söz birləşmələrindən, cümlədən, ixtisarlardan ibarət ola
bilər:
Onda Əbu Süfyan təzim edib İslamı qəbul etdi və inam kəlamını söylədi: “Əşədü
ən la ilahə il Allah. Əşədü ənnəMühəmmədən Rəsul Allah” .(Son Peyğəmbər, s.
288)
Da begte sich Abu Sufyan nieder, bekannte sich zum
Islam und sagte die Glaubensformel: „Asadu an la illah ila Allah. Asadu anna
Muhammadan Rasul Allah“. (Mohammed, s. 321-322)
Realilərin bir qrupu dini mərasimlərlə, adət-ənənələrlə bağlı olaraq işlədilir.
Belə realilər çox zaman tərcümə ədəbiyyatında izahla verilir. Lakin sözün
orijinal forması saxlanılır. Bu cür realilər xalqın dini təfəkkür tərzi, dini
mərasimlər haqqında da oxucuya məlumat verir:
Qədr Gecəsi ramazana , orucluq və tövbə ayına düşür.(Son Peyğəmbər, s. 83)
Die Nacht Qadr in den Monat Ramadan, in den Monat des Fastens
und der Büsse.(Mohammed, s. 81)
Bu, ilk qiblə, İslamın namaz yönü idi. (Son Peyğəmbər, s. 173)
Das
war die erste Qibla,
Gebetsrichtung des Islam. (Mohammed, s. 186)
Tərcümə
vasitəsi ilə dilimizə daxil olan realilərin bir hissəsi məişətlə, geyimlə və s.
ilə bağlıdır:
Vadidə qollu-budaqlı xurma ağacları bitirdi, çiçək ətri havanı bürüyürdü,
Yəsrib xurması səhranın hər
yanında yüksək dəyərləndirilirdi və yəhudi sənətkarlar zərgər kimi bütün
Ərəbistanda ad çıxarmışdılar. (Son Peyğəmbər, s. 164)
Üppige Palmen wuchsen, in der Oase, und Blumenduft
durchströmte die Luft, die Datteln von Yatrib wurden in allen Wüsten
geschätzt, und die jüdischen Handwerker waren als Goldschmiede in ganzen Arabien
bekannt. (Mohammed, s. 177)
İnsan
fəaliyyəti ilə əlaqəli coğrafi obyektlərin adları, endemiklərin adlarını
bildirən sözlər də tərcümə zamanı əksər hallarda məxəz dildəki formasını
saxlayır:
Bədəvilərin
yurd saldığı səhra vadiləri su ilə dolur. (Son Peyğəmbər, s. 11)
Die Wüstentäler, in denen der Beduine
haust, füllen sich mit Wasser. (Mohammed, s. 11)
Mələyin yanında Sidrat
bitmişdi ki, onun da budaqları Yerlə Göy arasındakı məsafədən çoxdur. (Son
Peyğəmbər, s. 138)
Neben dem Engel stand der Baum Sidrath, dessen
Zweige grösser sind als die Entfernung zwischen den Himmel und Erde. (Mohammed,
s. 147)
Etnoqrafik
realilərə aşağıdakı nümunələrdə rast gəlirik:
Bazarlarda,
camaatın gur yerində və dükanlarda təriqətlər barədə mübahisələr aparılırdı,
bu gün siyasi partiyalar barədə aparılan mübahisələr kimi. (Son Peyğəmbər, s.
44)
Auf den Basaren, in den Versammlungen und auf
dem Märkten wurde über die Sekten diskutiert, wie heute über politische
Parteien. (Mohammed, s. 36)
Folklor
nümunələrinə qəsidə, həcv və bu kimi sözləri göstərmək olar:
Heç birini etmək istəmədikdə də qəmli bir məhəbbət şeri, qəsidə qoşur.(Son Peyğəmbər, s. 28)
Will er beides vermeiden, so dichtet er eine Qasida,
ein trauriges Liebesgedicht. (Mohammed, s. 18)
Günlərin birində Tarafa padşahın özünə də bir həcv
qoşdu. (Son
Peyğəmbər, s. 38)
Eines Tages verfasste nun Tarafa ein Spottlied über den König selbst. (Mohammed, s. 31)
Ölçü, pul vahidləri
ilə bağlı realilər müəyyən cüzi dəyişikliklə verilir:
Malın dəyəri əlli min misqal, yəni bir milyondan çox alman markı idi. (Son
Peyğəmbər, s. 191)
Der Wert
der Ware belief sich auf fünfzigtausend Mitgal, das heisst auf über eine
Million Mark. (Mohammed, s. 207)
Qədim ərəb adətincə Peyğəmbər(s.ə.) qızın atası
Əbu Bəkrə on iki unsiya qızıl verdi. (Son Peyğəmbər, s. 238)
Der alten arabischen Sitte zufolge zahlte er ihrem Vater Abu Bakr für sie zwölf Unzen Gold. (Mohammed, s. 263)
Məsələn, xəlifə Valid Zeynəbin varislərinə
onun koması üçün əlli min qızıl dirhəm, qədim dünyanın anlayışınca nəhəng
məbləğ ödədi. (Son Peyğəmbər, s. 245)
Der
Kalif Valid zahlte zum Beispiel den Erben Zainabs für ihre Hütte
fünfzigtausend Golddirham ein Riesenvermögen für die Begriffe der alten
Welt. (Mohammed, s. 270)
Ictimai-siyasi
realilərin verilməsində də hər iki dilin müvafiq uyğunluğu nəzərə çarpır:
Səhranın qurtaracağında onlar bufer dövlətləri
yaradır. (Son Peyğəmbər, s. 17)
Sie errichteten Pufferstaaten am Rande der
Wüste. (Mohammed, s. 7)
Ictimai-siyasi həyatda
fəaliyyətlə bağlı realilərə də tez-tez rast gəlirik:
Məsələn, İslamın bütün qanunsal hüquqi binası dörd istiqamətə, yaxud məktəbə
bölünür: hənifələr, şafilər, maliklər və hanbalilər. (Son
Peyğəmbər, s. 343)
Das ganze Rechtsgebäude des Islams zerfällt
zum Beispiel in vier Richtungen oder Schulen: Hanifiten, Safiiten,
Handbaliten und Malikiten. (Mohammed, s. 388)
Realilər ən çox bədii ədəbiyyatın tərcüməsi ilə bir dildən başqa dilə keçir,
keçdiyi dili zənginləşdirir. Onların başqa dillərdə paralellərini tapmaq, yaxud
onları tərcümə etmək çox çətindir. Realilər sırf milli xarakterli, məişətlə
bağlı əşyaların, anlayışların, mücərrəd varlıqların adlarını əks etdirirlər. Bu
qəbildən olan sözlərin başqa dildə verilməsi tərcüməçilərin qarşısında bir
problem kimi durur.
SUMMARY
The article has been devoted to the
interpretation of the methods of transformation of the oriental cultural terms
in the translation of “Mohammed” by Asedbey into Aserbaijani from German. These
terms have been conveyed into Aserbaijani by different methods. Some of them have transliterated or transcribed
and supplied with necessary commentaries. Sometimes, when the cultural term
consists of a word combination, a part of it is transliterated, the other part
translated and supplied with a commentary. In this case the change in form does
not affect the senge of the word combination.
The article is rich in examples concerning the transformation of cultural terms
belonging to different spheres of the oriental life.
ƏDƏBİYYAT
Azərbaycan dilində:
1. Alllahverdiyeva E.
M. Bədii tərcümənin linqvistik problemləri. Bakı, 1997
2. Xudiyev N. Tərcümə
ədəbiyyatı və ədəbi dilimiz. Bakı, 1991
3. Verdiyeva Z.,
Ağayeva F., Adilov M. Dilçilik problemləri. Bakı, 1982
Rus dilində:
1. Влахов С., Флорин
С. Непереводимое в переводе. М., 1986
2. Рецкер Я. И. Теория
перевода и переводческая практика.
М., 1974
3.
Роганова З. Е. Пособие по переводу с немецкого на
русский язык. М., 1961
Alman
dilində:
Barchudarov L. Sprache und Übersetzung. M., 1979
Güttinger F. Zielsprache. Theorie und Technik des Übersetzens. Zürich.,
1963
Wills W. Übersetzungswissenschaft: Probleme und Methoden. Stuttgart.,
1977
MƏNBƏLƏR
Essad Bey “ Mohammed”
Berlin. 2002
Məhəmməd Əsəd Bəy. “Son
Peyğəmbər” Bakı., 2004