Ə. B. Qubatov, N.  A. Baxşıyeva

                                                                                              (Azərbaycan Dillər Universiteti)

 

Əsəd Bəyin “Mohammed” (“Son peyğəmbər”) əsərinin alman dilindən tərcüməsində Şərq realilərinin verilməsi

 

            Hər hansı xalqın dilində, bədii söz sərvətlərində işlənən, onun məişəti, milli təsərrüfatı və s. ilə bağlı sözlər realilər anlamında başa düşülür. Realilər ən çox bədii ədəbiyyatın tərcüməsi ilə yayılır, digər xalqların dilini zənginləşdirir. Çünki ədəbiyyatın milliliyi və xəlqiliyini tamamlayan vasitələrdən biri də realilərdir. (Xudiyev N. Tərcümə ədəbiyyatı və ədəbi dilimiz. Bakı, 1991, s. 37)

            Tərcümə olunan əsərlərdə işlənən realilərin əhəmiyyətini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

a)      realilər dilin leksik sistemində xüsusi yer tutur, tərcümə ədəbiyyatında işlənərək həmin tərcümənin mənsub olduğu dilin lüğət tərkibini zənginləşdirir, inkişaf etdirir;

b)      realilər əsərin mənsub olduğu xalqın adət-ənənələri, milli koloriti, geyim tərzi, dini mərasimləri və s. haqqında geniş məlumat verir;

c)      realilər əsərin mövzusunun bağlı olduğu dövr haqqında, həmin dövrün tarixi xüsusiyyətləri, sosial-iqtisadi münasibətləri haqqında oxucuda geniş təsəvvür yaradır.

            Bədii ədəbiyyatın tərcüməsi ilə dilimizə çoxlu miqdarda realilər daxil olmuş və artıq vətəndaşlıq hüququ qazanmışdır. Məsələn, şlyapa, amazonka, maslenitsa, manej. Əgər  amazonka əvəzinə Azərbaycan dilində “at minərkən geyilən uzun qadın paltarı” və yaxud  maslenitsa əvəzinə “xristianlarda pəhriz bayramı” işlənsə, onda tərcümə olunan əsərin dilində qeyri dəqiqlik, uzunçuluq, məzmunsuzluq yaranar.

             Bu məqalədə biz adı çəkilən əsərin Azərbaycan dilinə tərcüməsində Şərq realilərinin transformasiya üsullarını mümkün qədər dolğun, dilçilik elmi baxımından düzgün şərh etməyə çalışacağıq.

            Tərcümə əsərinin dilində işlənən realilər çox müxtəlif səpkidə, müxtəlif üsulla verilir. Belə ki, realilərin dilin zənginləşməsindəki əvəzsiz rolunun reallaşmasında bu qaydalara uyğun verilməsinin əhəmiyyəti böyükdür.

            Realilərin bir qismi məxəz dildəki kimi saxlanılır, yəni tərcümədə dəyişikliyə uğramır:

            Wenn die Sippe durch Wüste zieht, reitet der Sippenführer, der Scheich,  an ihrer Spitze (Mohammed, s. 16)

            Tayfa səhrada dolaşarkən tayfa başçısı, şeyx, onların önündə olur (“Son peyğəmbər”, s. 26)

            Samums durchziehen das Land, heißer Wind durchweht die Wüste  (Mohammed, s. 11)

            Ölkəni səmum  küləkləri dolaşır, isti küləklər səhrada cövlan edir. (“Son peyğəmbər”, s. 21)

            Yuxarıdakı nümunələrdə verilmiş şeyx, səmum sözləri orijinalda olduğu kimi əksini tapmış, yəni tərcümə prosesində həmin sözlərin əvəzinə yeni sözdüzəldilməsi məqsədəuyğun hesab edilməmişdir. Çünki həmin sözlər sırf milli xarakterdə olub külək (səmum), tayfa başçısı (şeyx) kimi anlayışları ifadə edir.

            Bəzi hallarda realilər söz birləşməsi farmasında olur. Bu zaman söz birləşməsinin tərəflərindən biri tərcümə edilir, lakin bütövlükdə realinin məzmunu dəyişmir, yəni formaca əvəzlənmə semantik sahəyə təsir edə bilmir. Məsələn:

            Sonra Qədr Gecəsi gəldi birdən-birə, gözlənilmədən, insanın ağlını çaşdıran (Son Peyğəmbər, s. 83)

            Dann kam die Nacht Qadr –plötzlich, unerwartet, sinnverwirrend (Mohammed, s. 80)

Cümlədə Qədr Gecəsi realisinin ikinci tərəfi tərcümə olunmuş, lakin məzmunu saxlanmışdır.

           

            Tərcümə ədəbiyyatı ilə dilimizə keçən realilərin ən mühüm xüsusiyyəti yazılı və şifahi nitqdə özünəməxsus, daha çox milli predmet, hadisə və ya əlamət bildirməsi ilə xarakterizə olunur. Belə bir prosesdə realilərin semantik cəhəti öz təyin sahəsini reallaşdırır. Leksik məzmun isə onun dildə işlənmə tezliyini (və yaxud ölçüsünü, dərəcəsini), fəal və qeyri-fəallığını özündə cəmləşdirir. Realilərin quruluşu isə ən çox onların məzmunu ilə bağlıdır. Məzmun isə semantik funksiyadır və bu funksiya da realinin strukturunu müəyyənləşdirir, onu tamamlayır. Heç də təsadüfi deyilməmişdir ki, “... hər bir özünəxas məzmuna malik dil vahidləri fikrin daxili formasını əmələ gətirir” (Verdiyeva L., Ağayeva F., Adilov M.. Dilçilik problemləri. Bakı, 1982, səh. 295)

            Tərcümə ədəbiyyatı vasitəsilə dilimizə keçən realilər quruluşca çox zaman sabit olur, yəni orijinaldakı kimi verilir. Bu zaman məzmunun da bütövlüyü, tamlığı təmin olunur. Məsələn:

            Bütün şəhərə, onun rifahına və var-dövlətinə daxil olan məsələlər üçün də “mala” deyilən bir şura vardı (Son Peyğəmbər, s. 54)

            Für Angelegenheiten, die die ganze Stadt, ihr Wohl und ihren Reichtum angingen, gab es einen Rat, Mala genannt (Mohammed, s. 46)

            O, özünü rəsul, Allahın elçisi yox, nəbi, oyadıcı peyğəmbər, yəni imanın yayıcısı sayırdı. (Son Peyğəmbər, s. 89)

            Er hielt sich nur für einen Nabi, für einen inspirierten Propheten, nicht aber für Rasul, den Stellvertreter Gottes, den Verkündeter des neuen Glaubens (Mohammed, s. 89)

            Misallarda mala, nəbi, rəsul sözləri tərcümədə orijinaldakı sadə formasını tamamilə mühafizə edib saxlamışdır. Burada məzmunca dəyişiklik yoxdur.

            Bəzən tərcümə prosesində realilər formaca dəyişikliyə uğrayır. Bu, əlbəttə, təsadüfən edilmir, realinin məzmununu saxlamaq üçün onun forması yeni sintaktik şəraitə - Azərbaycan dilinin qrammatik təbiətinə uyğunlaşdırılaraq verilir. Məsələn:

            Qədr Gecəsı ramazana, orucluq və tövbə ayına düşür (Son Peyğəmbər, s. 45)

            Die Nacht Qadr in den Monat Ramadan, in den Monat des Fastens und der Büsse (Mohammed, s. 81)

            Əsas təhlükə, başlıca düşmən İran idi, Persiya idi, şahənşahın, böyük şahın, mömin, fars sasanilər sülaləsinin məmləkəti idi (Son Peyğəmbər, s. 45)

            Die Hauptgefahr, der Hauptfeind war der Iran, war Persien, das Land des Schachinschahs, des Grossschahs, der frommen persischen Sassanidendynastie (Mohammed, s. 37)

            Verilmiş cümlələrdə ramazan, şahənşah sözləri forma düzəldən şəkilçilərlə işlənib məzmun etibarilə sabitdir. Lakin sözdəyişdirici şəkilçilər həmin realilərin məzmununa xidmət edir, pradiqmatik və sintaqmatik əlaqə formalarını reallaşdırır, inkişaf etdirir.

            Realilər eyni zamanda ümumi, əsas dil vahididir, müvafiq dil qanunlarına tabedir və buna görə də linqvistikanın obyekti kimi təqdim olunur ( Влахов С.,  Флорин С. Непереводимое  в переводе. М., 1986, s. 26)

            Realilərin seçilməsi hər hansı bir xalqın milli koloritinin pozulmasından qaçınılma ilə şərtlənir. (Роганова З. Е. Пособие по переводу с немецкого на русский язык. М., 1961, s. 48 )

            P. Kopanev, F. Beer və başqaları realiləri “ekvivalentsiz” leksikaya aid edirlər.

            “Ekvivalentsiz” leksikaya elə dil vahidləri daxildir ki, onların başqa dildə tam ekvivalenti olmur. Buraya xüsusi, coğrafi adlar, təşkilat, qəzet, gəmi adları daxil edilir. “Son Peyğəmbər”əsərində də belə sözlərə rast gəlinir:

            Milyonlarla insan o vaxtdan İbrahim peyğəmbərin hərəkətlərini təkrarlayır və Hicaz  səhrasında xırda daşları “Üç Şeytan Dağına”, arxasında əcinnələrin gizləndiyi qayalara atırlar. (Son Peyğəmbər, s. 51)

            Millionen und aber Millionen Menschen wiederholten seitdem die Geste Abrahams und warfen in der Wüste Higaz kleine Steine auf die drei „Teufelssälen“, die Felsen, hinter denen sich die Dämonen verbergen.(Mohammed, s. 43)

            Am Euphrat und Tigris standen zwei mächtige Reiche, Assyrien und Babylon. .(Mohammed, s. 7)

            FəratDəclə sahillərində iki qüdrətli səltənət mövcud idi, Assuriya Babilistan. (Son Peyğəmbər, s. 17)

            Maddi və mənəvi mədəniyyətin müxtəlif əşyalarını ifadə edən sözlər də realilər cərgəsinə daxil edilir. Məsələn, milli geyimlər, aşıq yaradıcılığını səciyyələndirən sözlər:

            Allah ərəbə dörd ərmağan göndərib. Öncə sadə səhra çalmasını ki, o, ərəbə tacdan da yaxşı yaraşır, sonra saraydan çox-çox rahat olan dəyəni... . (Son Peyğəmbər, s. 34)

            Vier Gnadengeschenke gab Gott dem Araber. Zuerst den einfachen Wüstenturban, der ihm besser steht als seine Krone, dann das Zelt, das bequemer ist als sein Palast.(Mohammed, s. 26)

            Heç birini etmək istəmədikdə də qəmli bir məhəbbət şeri, qəsidə qoşur.(Son Peyğəmbər, s. 28)

            Will er beides vermeiden, so dichtet er eine Qasida, ein trauriges Liebesgedicht. .(Mohammed, s. 18)

            Reali məfhumu ayrıca sözlərdən, söz birləşmələrindən, cümlədən, ixtisarlardan ibarət ola bilər:

            Onda Əbu Süfyan təzim edib İslamı qəbul etdi və inam kəlamını söylədi: “Əşədü ən la ilahə il Allah. Əşədü ənnəMühəmmədən Rəsul Allah” .(Son Peyğəmbər, s. 288)

            Da begte sich Abu Sufyan nieder, bekannte sich zum Islam und sagte die Glaubensformel: „Asadu an la illah ila Allah. Asadu anna Muhammadan Rasul Allah“. (Mohammed, s. 321-322)

            Realilərin bir qrupu dini mərasimlərlə, adət-ənənələrlə bağlı olaraq işlədilir. Belə realilər çox zaman tərcümə ədəbiyyatında izahla verilir. Lakin sözün orijinal forması saxlanılır. Bu cür realilər xalqın dini təfəkkür tərzi, dini mərasimlər haqqında da oxucuya məlumat verir:

            Qədr Gecəsi ramazana , orucluq və tövbə ayına düşür.(Son Peyğəmbər, s. 83)

            Die Nacht Qadr in den Monat Ramadan, in den Monat des Fastens und der Büsse.(Mohammed, s. 81)

            Bu, ilk qiblə, İslamın namaz yönü idi. (Son Peyğəmbər, s. 173)

            Das war die erste Qibla, Gebetsrichtung des Islam. (Mohammed, s. 186)

            Tərcümə vasitəsi ilə dilimizə daxil olan realilərin bir hissəsi məişətlə, geyimlə və s. ilə bağlıdır:

            Vadidə qollu-budaqlı xurma ağacları bitirdi, çiçək ətri havanı bürüyürdü, Yəsrib xurması  səhranın hər yanında yüksək dəyərləndirilirdi və yəhudi sənətkarlar zərgər kimi bütün Ərəbistanda ad çıxarmışdılar. (Son Peyğəmbər, s. 164)

            Üppige Palmen wuchsen, in der Oase, und Blumenduft durchströmte die Luft, die Datteln von Yatrib wurden in allen Wüsten geschätzt, und die jüdischen Handwerker waren als Goldschmiede in ganzen Arabien bekannt. (Mohammed, s. 177)

            İnsan fəaliyyəti ilə əlaqəli coğrafi obyektlərin adları, endemiklərin adlarını bildirən sözlər də tərcümə zamanı əksər hallarda məxəz dildəki formasını saxlayır:

            Bədəvilərin yurd saldığı səhra vadiləri su ilə dolur. (Son Peyğəmbər, s. 11)

            Die Wüstentäler, in denen der Beduine haust, füllen sich mit Wasser. (Mohammed, s. 11)

            Mələyin yanında Sidrat bitmişdi ki, onun da budaqları Yerlə Göy arasındakı məsafədən çoxdur. (Son Peyğəmbər, s. 138)

            Neben dem Engel stand der Baum Sidrath, dessen Zweige grösser sind als die Entfernung zwischen den Himmel und Erde. (Mohammed, s. 147)

            Etnoqrafik realilərə aşağıdakı nümunələrdə rast gəlirik:

            Bazarlarda, camaatın gur yerində və dükanlarda təriqətlər barədə mübahisələr aparılırdı, bu gün siyasi partiyalar barədə aparılan mübahisələr kimi. (Son Peyğəmbər, s. 44)

            Auf den Basaren, in den Versammlungen und auf dem Märkten wurde über die Sekten diskutiert, wie heute über politische Parteien. (Mohammed, s. 36)

            Folklor nümunələrinə qəsidə, həcv və bu kimi sözləri göstərmək olar:

            Heç birini etmək istəmədikdə də qəmli bir məhəbbət şeri, qəsidə qoşur.(Son Peyğəmbər, s. 28)

            Will er beides vermeiden, so dichtet er eine Qasida, ein trauriges Liebesgedicht. (Mohammed, s. 18)

            Günlərin birində Tarafa padşahın özünə də bir həcv qoşdu. (Son Peyğəmbər, s. 38)

            Eines Tages verfasste nun Tarafa ein Spottlied über den König selbst. (Mohammed, s. 31)

            Ölçü, pul vahidləri ilə bağlı realilər müəyyən cüzi dəyişikliklə verilir:

            Malın dəyəri əlli min misqal, yəni bir milyondan çox alman markı idi. (Son Peyğəmbər, s. 191)

            Der Wert der Ware belief sich auf fünfzigtausend Mitgal, das heisst auf über eine Million Mark. (Mohammed, s. 207)

            Qədim ərəb adətincə Peyğəmbər(s.ə.) qızın atası Əbu Bəkrə on iki unsiya qızıl verdi. (Son Peyğəmbər, s. 238)

            Der alten arabischen Sitte zufolge zahlte er ihrem Vater Abu Bakr für sie zwölf Unzen Gold. (Mohammed, s. 263)

            Məsələn, xəlifə Valid Zeynəbin varislərinə onun koması üçün əlli min qızıl dirhəm, qədim dünyanın anlayışınca nəhəng məbləğ ödədi. (Son Peyğəmbər, s. 245)

            Der  Kalif Valid zahlte zum Beispiel den Erben Zainabs für ihre Hütte fünfzigtausend Golddirham ein Riesenvermögen für die Begriffe der alten Welt. (Mohammed, s. 270)

            Ictimai-siyasi realilərin verilməsində də hər iki dilin müvafiq uyğunluğu nəzərə çarpır:

            Səhranın qurtaracağında onlar bufer dövlətləri yaradır. (Son Peyğəmbər, s. 17)

            Sie errichteten Pufferstaaten am Rande der Wüste. (Mohammed, s. 7)

            Ictimai-siyasi həyatda fəaliyyətlə bağlı realilərə də tez-tez rast gəlirik:

            Məsələn, İslamın bütün qanunsal hüquqi binası dörd istiqamətə, yaxud məktəbə bölünür: hənifələr, şafilər, maliklərhanbalilər. (Son Peyğəmbər, s. 343)

            Das ganze Rechtsgebäude des Islams zerfällt zum Beispiel in vier Richtungen oder Schulen: Hanifiten, Safiiten, Handbaliten und Malikiten.  (Mohammed, s. 388)

            Realilər ən çox bədii ədəbiyyatın tərcüməsi ilə bir dildən başqa dilə keçir, keçdiyi dili zənginləşdirir. Onların başqa dillərdə paralellərini tapmaq, yaxud onları tərcümə etmək çox çətindir. Realilər sırf milli xarakterli, məişətlə bağlı əşyaların, anlayışların, mücərrəd varlıqların adlarını əks etdirirlər. Bu qəbildən olan sözlərin başqa dildə verilməsi tərcüməçilərin qarşısında bir problem kimi durur.

                                   

                                            SUMMARY

         The article has been devoted to the interpretation of the methods of transformation of the oriental cultural terms in the translation of “Mohammed” by Asedbey into Aserbaijani from German. These terms have been conveyed into Aserbaijani by different methods. Some of  them have transliterated or transcribed and supplied with necessary commentaries. Sometimes, when the cultural term consists of a word combination, a part of it is transliterated, the other part translated and supplied with a commentary. In this case the change in form does not affect the senge of the word combination.

            The article is rich in examples concerning the transformation of cultural terms belonging to different spheres of the oriental life.

           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                            ƏDƏBİYYAT

          Azərbaycan dilində:

 

1. Alllahverdiyeva E. M. Bədii tərcümənin linqvistik problemləri. Bakı, 1997

2. Xudiyev N. Tərcümə ədəbiyyatı və ədəbi dilimiz. Bakı, 1991

3. Verdiyeva Z., Ağayeva F., Adilov M. Dilçilik problemləri. Bakı, 1982

 

         Rus dilində:

 

      1.   Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе. М., 1986

      2.   Рецкер Я. И. Теория перевода и переводческая практика. М., 1974

      3.   Роганова З. Е.  Пособие по переводу с немецкого на русский язык. М., 1961

 

         Alman dilində:

  

  1. Barchudarov L. Sprache und Übersetzung. M., 1979

  2. Güttinger F. Zielsprache. Theorie und Technik des Übersetzens. Zürich., 1963

  3. Wills W. Übersetzungswissenschaft: Probleme und Methoden. Stuttgart., 1977

                                   

                                   MƏNBƏLƏR

 

    Essad Bey “ Mohammed” Berlin. 2002

    Məhəmməd Əsəd Bəy. “Son Peyğəmbər” Bakı., 2004