MÜASİR ƏDƏBİ PROSES VƏ TƏRCÜMƏ PROBLEMİ
Müsahibim Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin katibi, Bədii
Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzinin sədri, yazıçı Afaq Məsuddur.
- Afaq xanım, gələn ay Azərbaycan Yazıçılar
Birliyinin qurultayı keçiriləcək. Qurultay
ərəfəsində Birlik barədə
fikirlərinizi bilmək istərdim.
- Son illər
ədəbi mühitdə belə bir rəy formalaşmaqdadır ki, ümumiyyətlə, Yazıçılar Birliyi deyilən qurumun bu gün
- bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə televiziya ilə, mətbuat səhifələrində verilən müsahibələrdə bu qurumun artıq öz əhəmiyyətini, gücünü itirmiş lazımsız bir təşkilat olduğu söylənilib. Mənə isə elə gəlir ki, Birliyin sözün
əsl mənasında yaşamağa, öz ədəbi orqanlarını və qələm əhlini yaşatmağa həm haqqı var, həm də kifayət qədər imkanı. Birliyin yaşamaq haqqı barədə uzun-uzadı danışmağa, elə bilirəm, ehtiyac yoxdur. Heç kim respublikada gedən ümumi ədəbi prosesi nizamlayan, ədəbiyyatımızın gerçək mənzərəsini yaratmağa qadir olan, qələmini, beynini, gənc ədəbi nəsli yetişdirən birliyin zəruriliyini dana bilməz. Bu qurumun varlığını sovet dövrünün ənənələri ilə bağlayaraq bir vaxt kommunist partiyasının ideoloji silahı olduğundan
bu gün artıq qüvvəsini itirmiş hesab edənlər də kökündən yanılırlar. Kapitalizm deyilən sistemin, yaxud hansısa bazar qanununun belə qurumlara təsiri,
elə bilirəm, ilk növbədə dövlətin öz mədəniyyətinə olan münasibətindən irəli gəlir.
Məncə, Yazıçılar Birliyini bu gün nəinki
dövlətin himayəsində qoruyub saxlamaq, hal-hazırda
mövcud olan mülkiyyətləri və səlahiyyətləri ilə nüfuzlu və varlı təşkilata çevirmək olar.
- Azərbaycan
Tərcümə Mərkəzi bu gün respublikada tərcümə ilə məşğul olan yeganə təşkilatdır. Mərkəzin fəaliyyəti, uğurları, çətinlikləri barədə və ümumiyyətlə, tərcümə problemləri ilə bağlı nə deyə bilərsiniz?
- Əvvəllər dünya ilə əlaqəsi Rusiya vasitəsilə olan ölkəmizdə bu gün hər sahədə ortaya ciddi problemlər çıxır. Bu gün müstəqil Azərbaycan bir çox problemlərlə yanaşı, həm də uzun illər iflic vəziyyətində olan nəhəng tərcümə problemi ilə üzbəüz qalıb. Beynəlxalq aləmdə müxtəlif səviyyəli münasibətlərin, işgüzar, mədəni əlaqələrin qurulduğu belə bir məsuliyyətli dövrdə yüksək peşəkar tərcümələrin azlığı, məhdud ixtisaslı (sinxronist, texniki, bədii dil, hüquq,
tibb, ev sənayesi və s. ixtisaslar üzrə) tərcüməçi kadrları yetişdirəcək mexanizmin yoxluğu, yüksək səviyyəli tərcümə problemi üzündən arxivlərdə yatıb qalan zəngin ədəbi irsimiz mədəni əlaqələrin inkişafına əsaslı təsir göstərə biləcək. Dünya ədəbiyyatı inciləri kimi məsələlər bu gün öz təcili həllini gözləyir.
Hələ 70-ci illərin sonlarında tərcümə sənətinin inkişafı ilə bağlı Azərbaycan Mərkəzi Komitəsi tərəfindən qərar qəbul edilmişdi, lakin, ölkə rəhbərliyinin tezliklə respublikamızdan
getməsi bu qərarın tam surətdə həyata keçirilməsini ləngitdi. Qərarla əlaqədar istedadlı tərcüməçimiz Azər Mustafazadənin təşəbbüsü ilə o dövrdə bir sıra qiymətli işlər görüldüsə də, müxtəlif maneələr yenə bu problemi əsaslı surətdə həll etməyə imkan vermədi. Nəhayət, uzun illərin mübarizələri, namuslu ədəbiyyatçılarımızın - Elçinin, Anarın, Əkrəm Əylislinin, Vaqif Bayatlı Önərin, mərhum Aydın Məmmədovun inadkar təkidləri nəticəsində 1989-cu ilin mayında Azərbaycan
Yazıçılar Birliyi nəzdində Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzi yaradıldı. Tərcümə Mərkəzi adlanacaq idarəyə
ikimərtəbəli təmirsiz, avadanlıqsız binanın verilməsi və fəaliyyətə başlamaq üçün yardım mənasında cüzi məbləğdə pul vəsaitinin ayrılması, əslində tərcümə və nəşr ilə məşğul olacaq idarənin yaradılması yox, Mərkəzə yığılan əməkdaşların bir-iki il dolanması, bom-boş
otaqların avadanlıqla təmiri
üçün idi. 1991-ci ilin iyununda mən
Mərkəzə sədr təyin olunanda isə belə məlum oldu ki, həmin ildən başlayaraq təsərrüfat hesabına işləyəcək Tərcümə Mərkəzinə nə Dövlət Mətbuat Komitəsi tərəfindən kağız ayrılıb, nə də işlərini çap etmək üçün nəşr qrifi verilib.
Beləliklə, Mərkəz son illərin faciəli, qarmaqarışıq hadisələri kəsiyində dünyaya vaxtsız gələn şikəst körpə kimi xəstə, baxımsız vəziyyətdə ya nəyin hesabına olur-olsun özünü yaşatmalı, ya da məhv olmalı idi. Yadımdadır, o illər Mərkəzin sədri mərhum Aydın Məmmədov Mərkəzin yaranması ilə bağlı həmin bu natamam qərara əlavələr qəbul etdirmək üçün Prezident Aparatına gedib-gəlməkdən (kağız, nəşriyyat hüququ və s.) yorulurdu. Ədəbi
dairələrdə isə Mərkəz haqqında bircə söhbət gedirdi: Mərkəz bu gün-sabah bağlanmalıdır.
Bu gün
isə geriyə çönüb Mərkəzin bu faciəli yaranma tarixinə nəzər salanda az-maz da olsa qürrələnməmək olmur. Onlarla dünya ədəbiyyatı nümunələrinin - O.Süleymanovun, Ç.Aytmatovun, M.Svetayevanın,
F.Kafkanın, P.M.Rilkenin, T.Vulfun, V.Şuşkinin, K.Doylun, Q.Q.Markesin, U.Folknerin, B.Yıldızın və digər dünya şöhrətli ədiblərin əsərlərinin dilimizə orijinaldan tərcüməsi, nəşri, Azərbaycan ədəbiyyatına ingilis, alman, ərəb,
fars, fransız, rus, türk dillərinə tərcümələri dünya ədəbiyyatının ayrı-ayrı görkəmli nümayəndələrinin ədəbi irsinə həsr edilən «Yol» bülletenləri, müasir dünya ədəbi prosesinin mənzərəsini əks etdirən «Xəzər» jurnalımız, ötən ildən nəşrinə başladığımız «Dünya ədəbiyyatı korifeyləri» seriyasından çap etdiyimiz kitablar, xarici dil
öyrənən tələbələr üçün çox lazımlı ikicildli iyirmi min sözlü
«İngiliscə-azərbaycanca», «Almanca-rusca-azərbaycanca» lüğət,
«Azərbaycan-ərəbcə ümumişlək sözlər lüğəti», «Azərbaycanca-fransızca danışıq
kitabçası», arı-ayrı alman, ingilis, Amerika ədəbiyyatı antologiyaları və s.
- Bəs
bu qədər işi Mərkəz hansı vəsait hesabına görür?..
- Öz
vəsaitimiz hesabına. Mərkəz öz iş yönümünü bir qədər genişləndirib, təkcə bədii ədəbiyyatla yox, müxtəlif üslublu mətnlərin, sənədlərin, irihəcmli elmi, texniki materialların
və digər işlərin tərcüməsi ilə məşğul olaraq özümüzü dolandırmağa başlamışıq.
Dövlət tərəfindən azca qayğı və köməklik olarsa, daha böyük
işlər görmək mümkündür. Belə bir Mərkəzin bu gün beləcə öz gücünə saxlanılması respublikamızda yaranan tərcümə probleminin həllinə aparacaq yol deyil. Adicə
yüksək ixtisaslı tərcüməçilərin Mərkəzə toplanması üçün normal maddi təminat lazımdır. Bu gün isə ehtiyac üzündən yüksək ixtisaslı tərcüməçilərimiz ayrı-ayrı şirkətlərdə, xarici firmalarda başlarını dolandırmaqla məşğuldurlar. Son illər Bakıda
keçirilən müxtəlif səpgili forumların, beynəlxalq simpozium və tədbirlərin məhdud ixtisaslı tərcüməçilərin olmaması üzündən çətinliklərlə üzləşməsi, xarici kompaniyalarla istənilən səviyyədə münasibətlərin qurula bilməməsi, nəhayət, bərbad vəziyyətdə olan bədii tərcümə problemi və digər bu kimi problemlər ortaya təcili
həllini gözləyən bir məsələni çıxarır: - respublikada pərakəndə şəkildə gedən tərcümə prosesini dövlət təminatlı vahid bir Mərkəzdə cəmləmək.
- Yeri gəlmişkən, dediyiniz kimi, Yazıçılar
Birliyi bütün bu illər ərzində Mərkəzə heç bir maddi köməklik
göstərməyibsə, onda aranızda olan münasibətləri necə qiymətləndirirsiniz?
- Yazıçılar
Birliyinin bizə yardım göstərə bilməməsi onun özünün bu gün yarımcan vəziyyətdə olmasından irəli gəlir. Bu gün Birlikdən nə isə ummaq ən azı yersiz bir iş olardı. Amma məsələ burasındadır ki, Yazıçılar Birliyinin özünü də nüfuzlu, dövlətli təşkilat etmək mümkündür. Bu gün Birliyin iş yönümünün yerli-dibli dəyişdirilməsinə, bu sakit, süst qurumun çevik, işlək bir idarəyə çevrilməsinə ehtiyac duyulur.
- Afaq xanım, bildiyimiz kimi, Siz öz
yaradıcılığınızla yanaşı, həm də bədii tərcümə ilə məşğul olursunuz. Bu işlə Siz Mərkəzin tematik planına görə məşğulsuz, yoxsa öz həvəsinizlə?
- Əlbəttə ki, öz həvəsimlə. Axı tərcümə də yaradıcılıqdır. Yaradıcılıqda isə zor keçmir. Keçən il Mərkəz mənim tərcüməmdə Amerika yazıçısı Tomas Vulfun «Dünyanın
hörümçək toru» əsərini nəşr etdi. Bu əsəri mən bir neçə il bundan əvvəl, əsər son dərəcə ürəyimə yatdığı üçün tərcümə eləmişdim, heç bir nəşriyyat tərəfindən nəşr edilmək imkanı olmadığından qovluğun arasındaca yatıb qalırdı. Son tərcüməm isə Qabriel Qarsiya Markisin «Patriarxın
payızı» romanıdır.
Düzdür, mən tərcümələri adətən rus dilindən edirəm. Nə qədər kədərli də olsa, hələ ki, orijinaldan yüksək
səviyyədə bədii tərcümə ilə məşğul olan tərcüməçilərimiz çox azdır. Axı bədii tərcümənin iki birinci şərti var - dil və
mütləq ədəbi istedad.
- Bəs
«Xəzər»?
- «Xəzər»in bu ilki yeni nömrəsini
yaxın günlərdə satışda görəcəksiniz. Redaksiyaya daxil olan materialların
həcmini nəzərə alaraq bu ildən «Xəzər» iri həcmdə, yəni on beş çap vərəqi həcmində nəşr ediləcək. Bu nömrəyə cavan ədiblərin, «Avanqard» ədəbi
birliyinə daxil olan gənc şair və yazıçıların əsərləri, dünya ədəbiyyatından seçmələr, yazıçı Elçinlə müsahibə və onun hekayələri, Ramiz Rövşən haqqında yazılar və şairin şeirləri daxil edilib.
- Mərkəzin bu il
üçün planları?
-
İlk
növbədə
ötən ildən nəşrinə başladığımız «Dünya
ədəbiyyatı korifeyləri» seriyasını davam etdirmək. Bu il bu seriyadan məşhur Amerika yazıçısı, Nobel mükafatı laureatı U.Folknerin külliyatını və C.Sellincerin
əsərlərini nəşr etmək niyyətindəyik.
Maddi vəsait
imkan verərsə, hazırladığımız bir neçə lüğəti nəşr etmək fikrimiz də var. Bir də
əlbəttə ki, antologiyalar. «Alman
ədəbiyyatı antologiyası» artıq nəşrə hazırdır.
İndi Amerika və Böyük Britaniya
ədəbiyyatı antologiyaları
üzərində iş gedir.Bu işlərlə yanaşı, xarici
şirkətlərdən birinin sifarişi ilə bu il bir neçə yazıçının - T.Eliotun, H.İbsenin və V.Skottun
əsərlərini orijinaldan dilimizə
çevirib kitab
şəklində nəşr edəcəyik.
- Müasir
ədəbi proses haqqında fikriniz.
- Bilirsiniz,
ədəbi prosesi izləmək üçün onun tam mənzərəsini yaradan ədəbi orqanlar olmalıdır.
Bu imkan olmadığı üçün ədəbi proses barədə dəqiq fikir söyləmək çox
çətindir.
Bəlkə də bu gün ölkəmizin hansı bucağındasa, bəlkə qaçqınların sığındığı soyuq, cod çadırlarda ana dilimizdə dünyanın ən böyük şeiri yazılıb?!.. Bu gün ədəbi proses haqqında fikir söyləmək nə qədər çətin olsa da, mənim üçün bir qədər ona görə asandır ki, son illər «Xəzər» jurnalımıza, «Yol» qəzetinə daxil olan materiallar ara-sıra
qaranlıq göydə adamı diksindirən nadir ulduz axıncısına bənzər hansısa şeirin, hekayənin, yaxun essenin varlığından xəbər tutmağa imkan yaradır.
«Xəzər»in son saylarında Orxan Fikrətoğlunun, Adil Mirseyidin, Xanəmirin,
Pərviz Əzizoğlunun, İbrahim İbrahimlinin, Namiq Dəlidağlının və digər istedadlı gənc ədiblərin şeir və hekayələri dərc edilib. 1993-cü ildə
şair Adil Mirseyidin şeirlər
kitabını da nəşr etmişik. Digər tanınmış yazıçı və şairlər barədə, elə bilirəm, fikir söyləmək elə də vacib deyil. Sadəcə
onu demək istərdim ki, Azərbaycan ədəbiyyatı uzun əsrlərdən bəri olduğu kimi, bu gün də zamanın eniş-yoxuşlarına, siyasi-sosial temperatur sıçrayışlarına baxmayaraq öz etiketini qoruyub saxlamaqdadır.
«Xalq qəzeti»,
11.03.1997.
Almaz Ülvi,
filologiya elmləri
namizədi